श्रीमद्भागवत महापुराण
नवमः स्कंधः - चतुर्विंशोऽध्यायः
श्रीशुक उवाच
तस्यां विदर्भोऽजनयत् पुत्रौ नाम्ना कुशक्रथौ ।
तृतीयं रोमपादं च विदर्भकुलनन्दनम् ॥ १ ॥
श्रीशुकदेवजी भन्नुहुन्छ– परीक्षित ! राजा विदर्भका आफ्नी पत्नी भोज्याबाट तीन छोरा थिए– कुश, क्रथ र रोमपाद । रोमपाद विदर्भ वंशका एक महान व्यक्ति थिए ।।१।।
रोमपादसुतो बभ्रुर्बभ्रोः कृतिरजायत ।
उशिकस्तत्सुतस्तस्माच्चेदिश्चैद्यादयो नृपाः ॥ २ ॥
रोमपादका छोराहरू बभ्रु, बभ्रुको कृति, कृतिको उषिक र उशिकको चेदी । राजन ! यही चेदिको वंशमा दमघोष र शिशुपाल आदिको जन्म भएको थियो ।।२।।
क्रथस्य कुन्तिः पुत्रोऽभूद्वृष्णिस्तस्याथ निर्वृतिः ।
ततो दशार्हो नाम्नाभूत् तस्य व्योमः सुतस्ततः ॥ ३ ॥
कृथको छोरा कुन्ती, कुन्तिको धृष्टि, धृष्टिको निवृत्ति, निवृत्तिको दशार्ह र दशार्हको व्योम भयो ।।३।।
जीमूतो विकृतिस्तस्य यस्य भीमरथः सुतः ।
ततो नवरथः पुत्रो जातो दशरथस्ततः ॥ ४ ॥
व्योमको जीमूत, जीमूतको विकृति, विकृतिको भीमरथ, भीमरथको नवरथ र नवरथको दशरथ नामका छोरा भए ।।४।।
करम्भिः शकुनेः पुत्रो देवरातः तदात्मजः ।
देवक्षत्रस्ततस्तस्य मधुः कुरुवशादनुः ॥ ५ ॥
दशरथबाट शकुनि, शकुनिबाट करम्भि, करम्भिबाट देवरात, देवरातबाट देवक्षेत्र, देवक्षेत्रबाट मधु, मधुबाट कुरुवश र कुरुवशबाट अनु भए ।।५।।
पुरुहोत्रस्त्वनोः पुत्रः तस्यायुः सात्वतस्ततः ।
भजमानो भजिर्दिव्यो वृष्णिर्देवावृधोऽन्धकः ॥ ६ ॥
सात्वतस्य सुताः सप्त महाभोजश्च मारिष ।
भजमानस्य निम्लोचिः किंकिणो धृष्टिरेव च ॥ ७ ॥
अनुबाट पुरुहोत्र, पुरुहोत्रबाट आयु र आयुबाट स।त्वतको जन्म भयो । परीक्षित ! सात्वतका सात छोरा थिए– भजमान, भजी, दिव्य, वृष्णी, देवावृध, अन्धक र महाभोज । भजमानका दुई पत्नी थिए र पहिलो पत्नीबाट तीन छोराहरू भए– निमलोची, किंकिण र धृष्टि । त्यसैगरी उनको दोस्रो पत्नीबाट तीन छोराहरू भए– जुन शतजित, सहस्रजीत र आयुताजित थिए ।।६–८।।
एकस्यामात्मजाः पत्न्यातमन्यस्यां च त्रयः सुताः ।
शताजिच्च सहस्राजिदयुताजिदिति प्रभो ॥ ८ ॥
बभ्रुर्देवावृधसुतस्तयोः श्लोकौ पठन्त्यमू ।
यथैव श्रृणुमो दूरात् सम्पश्यामस्तथान्तिकात् ॥ ९ ॥
बभ्रुः श्रेष्ठो मनुष्याणां देवैर्देवावृधः समः ।
पुरुषाः पञ्चषष्टिश्च षट् सहस्राणि चाष्ट च ॥ १० ॥
देव।वृधका छोराको नाम बभ्रु थियो। यो देवावृध र बभ्रुको सम्बन्धमा कविले दुई श्लोक भनेकाछन् – हामीले टाढाबाट जस्तो सुन्यौँ, अहिले नजिकबाट त्यस्तै देख्यौं ।।९।।
येऽमृतत्वमनुप्राप्ता बभ्रोर्देवावृधादपि ।
महाभोजोऽतिधर्मात्मा भोजा आसंस्तदन्वये ॥ ११ ॥
मानिसमा बभ्रु श्रेष्ठ छन् र देवावृध देवतासमान छन् । यसको कारण बभ्रु र देवावृधबाट उपदेश पाएर चौध हजार पैंसठ्ठी व्यक्तिले परम पद प्राप्त गरेका छन् । सात्वतका छोराहरूमध्ये महाभोज पनि अति धार्मिक व्यक्ति थिए । उनको वंशमा भोजवंशी यादवहरू भए ।।१०–११।।
वृष्णेः सुमित्रः पुत्रोऽभूद् युधाजिच्च परंतप ।
शिनिस्तस्यानमित्रश्च निघ्नोऽभूदनमित्रतः ॥ १२ ॥
परीक्षित ! वृष्णीका दुई छोरा थिए – सुमित्रा र युधाजित । युधाजितका दुई छोरा थिए– शिनि र अनमित्र । अनमित्राबाट निम्नको जन्म भएको हो ।।१२।।
सत्राजितः प्रसेनश्च निम्नस्याप्यासतुः सुतौ ।
अनमित्रसुतो योऽन्यः शिनिस्तस्याथ सत्यकः ॥ १३ ॥
सत्राजित र प्रसेन नामले प्रसिद्ध यदुवंशी निम्नका छोराहरू थिए । अनमित्रको अर्को छोरा थियो जसको नाम शिनी थियो । त्यहीबाट सत्यकको जन्म भएको हो ।।१३।।
युयुधानः सात्यकिर्वै जयस्तस्य कुणिस्ततः ।
युगन्धरोऽनमित्रस्य वृष्णिः पुत्रोऽपरस्ततः ॥ १४ ॥
श्वफल्कश्चित्ररथश्च गान्दिन्यां च श्वफल्कतः ।
अक्रूरप्रमुखा आसन् पुत्रा द्वादश विश्रुताः ॥ १५ ॥
आसङ्गः सारमेयश्च मृदुरो मृदुविद् गिरिः ।
धर्मवृद्धः सुकर्मा च क्षेत्रोपेक्षोऽरिमर्दनः ॥ १६ ॥
शत्रुघ्नो गन्धमादश्च प्रतिबाहुश्च द्वादश ।
तेषां स्वसा सुचाराख्या द्वावक्रूरसुतावपि ॥ १७ ॥
देववानुपदेवश्च तथा चित्ररथात्मजाः ।
पृथुर्विदूरथाद्याश्च बहवो वृष्णिनन्दनाः ॥ १८ ॥
यिनै सत्यकका पुत्र युयुधन थिए, जो सात्यकी नामले प्रसिद्ध भए । सात्यकिका जय, जयका कुणि र कुणिको छोरा युगन्धर भयो । अनमित्रको तेस्रो छोराको नाम वृष्णी थियो । वृष्णीका दुई छोरा थिए – शुफल्क र चित्ररथ । शुफल्ककी पत्नीको नाम गान्दिनी थियो। तीमध्ये श्रेष्ठ अक्रुर लगायत बाह्र छोराहरू जन्मे– जुन आसंग, सरामेय, मृदुर, मृदुविद, गिरी, धर्मवृद्ध, सुकर्मा, क्षेत्रोपदेश, अरिमर्दन, शत्रुघ्न, गन्धमादन र प्रतिबाहु हुन् । उनको एउटी बहिनी पनि थिइन, जसको नाम सुचिरा थियो । अक्रूरका दुई छोरा थिए– देववान र उपदेव । शुफल्कका भाइ चित्ररथका पृथु, विदुरथ आदि धेरै छोराहरू थिए – जसलाई वृष्णी वंशजहरू मध्ये सर्वश्रेष्ठ मानिन्छ ।।१४–१८।।
कुकुरो भजमानश्च शुचिः कम्बलबर्हिषः ।
कुकुरस्य सुतो वह्निर्विलोमा तनयस्ततः ॥ १९ ॥
कपोतरोमा तस्यानुः सखा यस्य च तुम्बुरुः ।
अन्धको दुन्दुभिस्तस्मादरिद्योतः पुनर्वसुः ॥ २० ॥
तस्याहुकश्चाहुकी च कन्या चैवाहुकात्मजौ ।
देवकश्चोग्रसेनश्च चत्वारो देवकात्मजाः ॥ २१ ॥
सात्वतका छोरा अन्धकका चार छोरा थिए– कुकुर, भजमान, शुचि र कम्बलबर्ही । तीमध्ये कुकुरको छोरा वन्हि, वन्हिको विलोमा, विलोमाको कपोतरोमा र कपोतरोमाको अनु थिए । अनुको तुम्बुरु गन्धर्वसँग राम्रो मित्रता थियो । अनुको अन्धक नामका छोरा थियो, अन्धकको दुण्दुभि नामका छोरा थियो, दुन्दुभिको अरिद्योत, अरिद्योतको पुनर्वसु र पुनर्वसुका अहुक नामका छोरा र आहुकी नामकी छोरी थिए । आहुकका दुई छोरा थिए– देवक र उग्रसेन । देवकका चार छोरा थिए ।।१९–२१।।
देववानुपदेवश्च सुदेवो देववर्धनः ।
तेषां स्वसारः सप्तासन् धृतदेवादयो नृप ॥ २२ ॥
शान्तिदेवोपदेवा च श्रीदेवा देवरक्षिता ।
सहदेवा देवकी च वसुदेव उवाह ताः ॥ २३ ॥
देववन, उपदेव, सुदेव र देववर्धन । उनका पनि सात बहिनीहरू थिए– धृतदेवा, शान्तिदेवा, उपदेवा, श्रीदेवा, देवरक्षिता, सहदेवा र देवकी । देवकले ती सबैको विवाह वसुदेवजीसंग गरिदिएका थिए ।।।२२–२३।।
कंसः सुनामा न्यग्रोधः कंकः शंकुः सुहूस्तथा ।
राष्ट्रपालोऽथ सृष्टिश्च तुष्टिमानौग्रसेनयः ॥ २४ ॥
उग्रसेनका नौ छोरा थिए– कंस, सुनामा, न्याग्रोध, कंक, शंकु, सुहु, राष्ट्रपाल, सृष्टि र तुष्टिमान ।।२४।।
कंसा कंसवती कंका शूरभू राष्ट्रपालिका ।
उग्रसेनदुहितरो वसुदेवानुजस्त्रियः ॥ २५ ॥
उग्रसेनका पाँच छोरी पनि थिए– कंसा, कंसवती, कंका, शुरभू र राष्ट्रपालिका । उनको विवाह देवभागआदि वासुदेवजीका कान्छो भाइहरूसँग भएको थियो ।।२५।।
शूरो विदूरथात् आसीद् भजमानः सुतस्ततः ।
शिनिस्तस्मात् स्वयम्भोजो हृदिकस्तत्सुतो मतः ॥ २६ ॥
चित्ररथका छोरा विदुरथबाट शूर भयो, शूरको छोरा भजमान, भजमानको छोरो शिनि, शिनीका छोरो स्वयम्भोज र स्वयम्भोजको छोरा हृदिक थिए हृदिकाका तीन छोरा थिए– देवबाहु, शतधन्वा र कृतवर्मा । देवमिढकी छोरा शुरकी पत्नीको नाम मारिषा थियो ।।२७।।
देवमीढः शतधनुः कृतवर्मेति तत्सुताः ।
देवमीढस्य शूरस्य मारिषा नाम पत्न्य भूत् ॥ २७ ॥
तस्यां स जनयामास दश पुत्रानकल्मषान् ।
वसुदेवं देवभागं देवश्रवसमानकम् ॥ २८ ॥
सृञ्जयं श्यामकं कंकं शमीकं वत्सकं वृकम् ।
देवदुन्दुभयो नेदुरानका यस्य जन्मनि ॥ २९ ॥
वसुदेवं हरेः स्थानं वदन्त्यानकदुन्दुभिम् ।
पृथा च श्रुतदेवा च श्रुतकीर्तिः श्रुतश्रवाः ॥ ३० ॥
राजाधिदेवी चैतेषां भगिन्यः पञ्च कन्यकाः ।
कुन्तेः सख्युः पिता शूरो ह्यपुत्रस्य पृथामदात् ॥ ३१ ॥
उनको गर्भबाट वसुदेव, देवभाग, देवश्रवा, आनक, सञ्जय, श्यामक, कंक, शमिक, वत्सक र वृक ती सबै धेरै पुण्यात्मा पुत्र भएका थिए । वसुदेवजीको जन्मका बेला स्वयं देवताहरूले ढोल र नगरा नौवत (आनक) आफै बजाएका थिए । त्यसैले उनलाई ‘आनकदुन्दुभि’ पनि भनिन्छ । उनी भगवान कृष्णका पिता थिए । वासुदेव आदिका पनि पाँच बहिनीहरू थिए– पृथा (कुन्ति), श्रुतदेव, श्रुतकीर्ति, श्रुतश्रवा र राजाधिदेवी हुन् । वासुदेवका पिता शुरसेनका एकजना साथी कुन्तिभोज थिए । कुन्तीभोजको कुनै सन्तान थिएन । त्यसैले शुरसेनले उनलाई आफ्नी जेठी छोरी पृथा दिए ।।२८–३१।।
साऽऽप दुर्वाससो विद्यां देवहूतीं प्रतोषितात् ।
तस्या वीर्यपरीक्षार्थमाजुहाव रविं शुचिः ॥ ३२ ॥
पृथाले ऋषि दुर्वासालाई प्रसन्न पारिन् र उहाँबाट देवताहरूलाई बोलाउने कला सिकिन् । एक दिन, त्यो ज्ञानको प्रभावकारिता परीक्षण गर्न, पृथले परम पवित्र भगवान सूर्यलाई आवाहन गरिन् ।।३२।।
तदैवोपागतं देवं वीक्ष्य विस्मितमानसा ।
प्रत्ययार्थं प्रयुक्ता मे याहि देव क्षमस्व मे ॥ ३३ ॥
त्यही बेला सूर्य भगवान त्यहाँ आइपुग्नुभयो । उहाँलाई देखेर कुन्तिकाको छक्क परिन् । उनले भने– ’प्रभु ! कृपया मलाई माफ गर्नुहोस्। मैले यो विद्यालाई परीक्षाको लागि मात्र प्रयोग गरेको हुँ । तसर्थ तपाई पाल्नुभए हुन्छ । ।।३३।।
अमोघं दर्शनं देवि आधित्से त्वयि चात्मजम् ।
योनिर्यथा न दुष्येत कर्ताहं ते सुमध्यमे ॥ ३४ ॥
सूर्यदेवले भन्नुभयो देवि ! मेरो दर्शन असफल हुन सक्दैन । त्यसकारण हे सुन्दरी ! अब म तिमीबाट एउटा छोरा जन्माउन चाहन्छु । हो, तिम्रो योनि दूषित नहोस् भनेर म यसको उपाय गर्नेछु ।।३४।।
इति तस्यां स आधाय गर्भं सूर्यो दिवं गतः ।
सद्यः कुमारः सञ्जज्ञे द्वितीय इव भास्करः ॥ ३५ ॥
यसो भन्दै भगवान सूर्यले गर्भ स्थापना गर्नुभयो र त्यसपछि स्वर्गमा जानुभयो । त्यसै समयमा कुन्तीको कानबाट एक सुन्दर र तेजश्वी बच्चा जन्मियो । उनी दोश्रो सूर्य जस्तै देखिऐ ।।३५।।
तं सात्यजन्नदीतोये कृच्छ्राल्लोकस्य बिभ्यती ।
प्रपितामहस्तामुवाह पाण्डुर्वै सत्यविक्रमः ॥ ३६ ॥
पृथाले लोक निन्दा बाट डराएर त्यसैले धेरै दुःखका साथ उनले बच्चालाई नदीको जलमा बगाइदिइन् ।। परीक्षित ! तिम्रा हजुरबुवा पाण्डुसँग उनै पृथाको विवाह भएको थियो, जो धेरै बीर थिए ।।३६।।
श्रुतदेवां तु कारूषो वृद्धशर्मा समग्रहीत् ।
यस्यामभूद् दन्तवक्र ऋषिशप्तो दितेः सुतः ॥ ३७ ॥
परीक्षित ! पृथाकी कान्छी बहिनी श्रुतदेवाको विवाह करुष देशका अधिपति वृद्धशर्मासँग भएको थियो। उनको गर्भबाट दन्तवक्त्रको जन्म भयो । त्यो त्यही दन्तवक्त्र हो, जो पूर्वकालमा सनकादि ऋषिहरूको श्रापले हिरण्यक्ष भएर जन्मेको थियो ।।३७।।
कैकेयो धृष्टकेतुश्च श्रुतकीर्तिमविन्दत ।
सन्तर्दनादयस्तस्य पञ्चासन् कैकयाः सुताः ॥ ३८ ॥
कैकय देशका राजा धृष्टकेतुले श्रुतकीर्तीसँग विवाह गरेका थिए । उनका सन्तर्दन आदि गरिएका पाँच छोरा भए ।।३८।।
राजाधिदेव्यामावन्त्यौ जयसेनोऽजनिष्ट ह ।
दमघोषश्चेदिराजः श्रुतश्रवसमग्रहीत् ॥ ३९ ॥
राजाधिदेवीको विवाह जयसेनसँग भएको थियो । उनकी दुई छोरा थिए– विन्द र अनुविन्द । ती दुवै अवंतीका राजा बने । चेदिराज दमघोषले श्रुतश्रवालाई पाणिग्रहण गरे ।।३९।।
शिशुपालः सुतस्तस्याः कथितस्तस्य सम्भवः ।
देवभागस्य कंसायां चित्रकेतु बृहद्ब्लौ ॥ ४० ॥
उनका छोरा शिशुपाल भए, जसलाई मैले पहिले (सप्तमस्कन्धमा) वर्णन गरिसकेको छु । वसुदेवजीका भाइहरूमध्ये देवभागकी पत्नी कंसाले दुई छोराहरूलाई जन्म दिइन्– जुन चित्रकेतु र बृहदबल हन् ।।४०।।
कंसवत्यां देवश्रवसः सुवीर इषुमांस्तथा ।
कंकायामानकाज्जातः सत्यजित् पुरुजित् तथा ॥ ४१ ॥
देवश्रवाकी पत्नी कंसावतीको सुवीर र इशुमान नामका दुई छोरा भए । तिम्री पत्नी कनकाको कोखबाट पनि– सत्यजित र पुरुजित नामका दुई छोरा भए ।।४१।।
सृञ्जयो राष्ट्रपाल्यां च वृषदुर्मर्षणादिकान् ।
हरिकेशहिरण्याक्षौ शूरभूम्यां च श्यामकः ॥ ४२ ॥
सृंजयले आफ्नी पत्नी राष्ट्रपालिकाको गर्भबाट वृष र दुमर्षण आदि धेरै छोराहरूलाई जन्म दिइन् । त्यसैगरी, श्यामकको शुरभूमी (शुरभू) नामकी पत्नीबाट हरिकेश र हिरण्याक्ष नामका दुई छोरा थिए ।।४२।।
मिश्रकेश्यामप्सरसि वृकादीन् वत्सकस्तथा ।
तक्षपुष्करशालादीन् दुर्वार्क्ष्यां वृक आदधे ॥ ४३ ॥
सुमित्रार्जुनपालादीञ्छमीकात्तु सुदामनी ।
कंकश्च कर्णिकायां वै ऋतधामजयावपि ॥ ४४ ॥
मिश्रकेशी अप्सराको गर्भबाट वत्सकको पनि वृक आदि धेरै छोराहरू भए । वृकले दुर्वाक्षीको गर्भबाट तक्ष, पुष्कर र शाल आदि धेरै छोराहरूलाई जन्म दिए शमिककी पत्नी सुदामिनीले पनि सुमित्र र अर्जुनपाल जस्ता धेरै सन्तानलाई जन्म दिइन् । कङ्ककी पत्नी कर्णिकाले दुई छोरालाई जन्म दिइन्– जुन ऋतधाम र जय हुन ।।४४।।
पौरवी रोहिणी भद्रा मदिरा रोचना इला ।
देवकी प्रमुखा आसन् पत्न्यर आनकदुन्दुभेः ॥ ४५ ॥
आनकदुन्दुभी वसुदेवजीकी पौरवी, रोहिणी, भद्रा, मदिरा, रोचना, इला र देवकी जस्ता धेरै पत्नीहरू थिए ।।४५।।
बलं गदं सारणं च दुर्मदं विपुलं ध्रुवम् ।
वसुदेवस्तु रोहिण्यां कृतादीनुदपादयत् ॥ ४६ ॥
वसुदेवजीका रोहिणीको गर्भबाट बलराम, गद, सारण, दुर्मद, विपुल, ध्रुव र कृत आदि छोराहरू भए ।।४६।।
सुभद्रो भद्रवाहश्च दुर्मदो भद्र एव च ।
पौरव्यास्तनया ह्येते भूताद्या द्वादशाभवन् ॥ ४७ ॥
पौरवीको गर्भबाट भूत, सुभद्रा, भद्रवाह, दुर्मद र भद्रा आदि बाह्र छोरा भए ।।४७।।
नन्दोपनन्दकृतकशूराद्या मदिरात्मजाः ।
कौशल्या केशिनं त्वेकमसूत कुलनन्दनम् ॥ ४८ ॥
मदिराको गर्भबाट नन्द, उपनन्द, कृतक, शूर आदिको जन्म भयो । कौसल्याको उजगार नामको एउटा छोरालाई जन्म दिएकी थिइन् । उनको नाम केशी थियो ।।४८।।
रोचनायामतो जाता हस्तहेमाङ्गदादयः ।
इलायामुरुवल्कादीन् यदुमुख्यानजीजनत् ॥ ४९ ॥
उनले रोचना, हस्त, हेमांगद आदि र इलासा, उरुवल्क आदिबाट प्रमुख यदुवंशी छोराहरूलाई जन्म दिए ।।४९।।
विपृष्ठो धृतदेवायामेक आनकदुन्दुभेः ।
शान्तिदेवात्मजा राजह्छ्रमप्रतिसुतादयः ॥ ५० ॥
परीक्षित ! वसुदेवजीको धृतदेवाको गर्भबाट विपृष्ट नामको एक मात्र पुत्र र शान्तिदेवाबाट श्रम र प्रतिश्रुत नामका धेरै पुत्र भएका थिए ।।५०।।
राजनः कल्पवर्षाद्या उपदेवासुता दश ।
वसुहंससुवंशाद्याः श्रीदेवायास्तु षट् सुताः ॥ ५१ ॥
उपदेवाका छोराहरू कल्पवर्ष आदि दश राजा भए र श्रीदेवाका वासु, हंस, सुवंश आदि छ छोराहरू थिए ।।५१।।
देवरक्षितया लब्धा नव चात्र गदादयः ।
वसुदेवः सुतानष्टावादधे सहदेवया ॥ ५२ ॥
प्रवरश्रुतमुख्यांस्तु साक्षात् धर्मो वसूनिव ।
वसुदेवस्तु देवक्यामष्ट पुत्रानजीजनत् ॥ ५३ ॥
कीर्तिमन्तं सुषेणं च भद्रसेनमुदारधीः ।
ऋजुं सम्मर्दनं भद्रं संकर्षणमहीश्वरम् ॥ ५४ ॥
देवक्षिताको गर्भबाट गद आदि नौ छोरा थिए र जसरी धर्मले स्वयंले आठवसुलाई जन्म दिएका थिए, त्यसैगरी वासुदेवजीले सहदेवाको गर्भबाट पुरुविश्रुत आदि आठ छोराहरूलाई जन्म दिए । परम उदार वसुदेवजीले देवकीको गर्भबाट आठ छोराहरूलाई जन्म दिए, जसमध्ये सातको नाम – कीर्तिमान, सुशेण, भद्रसेन, ऋजु, संमर्दन, भद्र र शेषावतार श्री बलरामजी हुन् ।।५२–५४।।
अष्टमस्तु तयोरासीत् स्वयमेव हरिः किल ।
सुभद्रा च महाभागा तव राजन् पितामही ॥ ५५ ॥
ती दुवैका आठौं पुत्र स्वयम् श्रीभगवान नै हुनुहुन्थ्यो हे परीक्षित ! तिम्रो भाग्यमानी हजुरआमा सुभद्रा पनि देवकीजीकी कै छोरी थिइन् ।।५५।।
यदा यदा हि धर्मस्य क्षयो वृद्धिश्च पाप्मनः ।
तदा तु भगवानीश आत्मानं सृजते हरिः ॥ ५६ ॥
जब–जब संसारमा धर्मको ह्रास र पापको वृद्धि हुन्छ, तब सर्वशक्तिमान भगवान श्रीहरि अवतार लिनुहुन्छ ।।५६।।
न ह्यस्य जन्मनो हेतुः कर्मणो वा महीपते ।
आत्ममायां विनेशस्य परस्य द्रष्टुरात्मनः ॥ ५७ ॥
परीक्षित ! भगवान सबैका द्रष्टा हुनुहुन्छ र निसंग आत्मा हुनुहुन्छ । तसर्थ, उहाँको जन्म र कर्मको कारण वहाँकै आत्मारूप योगमाया बाहेक कुनै कारण छैन ।।५७।।
यन्मायाचेष्टितं पुंसः स्थित्युत्पत्त्यप्ययाय हि ।
अनुग्रहस्तन्निवृत्तेरात्मलाभाय चेष्यते ॥ ५८ ॥
वहाँको माया विलास नै जीवको जन्म, जीवन र मृत्युको कारण हो र यो उहाँको कृपा नै मायालाई अलग गरेर वास्तविक आत्मस्वरुपको दर्शन गराउँछ ।।५८।।
अक्षौहिणीनां पतिभिरसुरैर्नृपलाञ्छनैः ।
भुव आक्रम्यमाणाया अभाराय कृतोद्यमः ॥ ५९ ॥
कर्माण्यपरिमेयाणि मनसापि सुरेश्वरैः ।
सहसंकर्षणश्चक्रे भगवान् मधुसूदनः ॥ ६० ॥
जब राक्षसहरूले राजाको भेष धारण गरेर धेरै अक्षौहिनी सेनाहरू जम्मा गरेर सारा पृथ्वीलाई खुद्न थाले, तब भगवान मधुसूदनले पृथ्वीको भार हटाउन बलरामजीको साथमा अवतार लिनुभयो । वहाँले यस्तो लीला गर्नु भयो कि जसको बारेमा ठुला ठुला देवताहरुले पनि आफ्नो मनले अनुमान गर्न सक्तैनन भने आफ्नो शरीरले के गर्न सक्छ, भन्ने त बेग्लै कुरा भयो ।।५९–६०।।
कलौ जनिष्यमाणानां दुःखशोकतमोनुदम् ।
अनुग्रहाय भक्तानां सुपुण्यं व्यतनोद्यशः ॥ ६१ ॥
पृथ्वीको भार कम मात्रै भएन, कलियुगमा जन्मेका भक्तहरूलाई पनि आफ्नो अनुग्रह गर्नको लागि पनि भगवानले यस्तो यशको विस्तार गर्नुभयो जसको गान श्रवण गर्दा पनि मानिसको सबै दुःख, पीडा र अज्ञान आदि नष्ट हुन्छन् ।।६१।।
यस्मिन् सत्कर्णपीयुषे यशस्तीर्थवरे सकृत् ।
श्रोत्राञ्जलिरुपस्पृश्य धुनुते कर्मवासनाम् ॥ ६२ ॥
उहाँको यश भनेको मानिसलाई पवित्र पाने उत्तम तीर्थ हो । साधुहरूको कानका लागि यो साक्षत अमृत हो एकपटक कर्णरुपी अंजलीले आचमन गरेमा सबै कर्म वासनाहरुलाई निर्मुल पार्दछ ।।६२।।
भोजवृष्ण्यन्धकमधु शूरसेनदशार्हकैः ।
श्लाघनीयेहितः शश्वत् कुरुसृञ्जयपाण्डुभिः ॥ ६३ ॥
परीक्षित ! भोज, वृष्णी, अन्धक, मधु, शुरसेन, दशार्ह, कुरु, सृञ्जय र पाण्डु वंशका सबै वीरहरूले भगवानको लीलाहरुको प्रशंसा गरे ।।६३।।
स्निग्धस्मितेक्षितोदारैर्वाक्यैर्विक्रमलीलया ।
नृलोकं रमयामास मूर्त्या सर्वाङ्गरम्यया ॥ ६४ ॥
वहाँको श्याम वर्णको शरीर सर्वांग सुन्दर थियो । स्नेह र पूर्ण मुस्कानले युक्त आफ्नो मीठो बोली, कृपाकटाक्ष वचन र पराक्रमपूर्ण लीलाले सारा मानवलाई आनन्दले मग्न पार्नु भएको थियो ।।६४।।
यस्याननं मकरकुण्डलचारुकर्ण-
भ्राजत्कपोलसुभगं सविलासहासम् ।
नित्योत्सवं न ततृपुर्दृशिभिः पिबन्त्यो
नार्यो नराश्च मुदिताः कुपिता निमेश्च ॥ ६५ ॥
भगवानको मुहारको शोभा अनुपम थियो । मकरको आकारको कुण्डलले वहाँको कान निकै सुन्दर देखिन्थ्यो भने कुण्डलको कान्तिले गालाको शोभा बढाइरहेको थियो । जब वहाँ खुसीले हाँस्नुहुन्थ्यो, तव उहाँको अनुहारमा निरन्तर रहने आनन्द बाढी उठेझैं देखिन्थ्यो । सबै नर नारीहरु आफ्नो आँखाले वहाँको मुखको शौन्दर्यको शोभलाई लगातार पान गर्दापनि सन्तुष्ट हुँदैनथ्यो । उनीहरु त्यसको रस पिएर आनन्द त मान्थे तर वहाँले आँखाको उघार्दा र झिम्म गर्दा असह्य भएर आँखाको परेला झरेर रहेको निमी माथि भगवान्को दर्शनमा बाधा पार्ने हुँदा रिसले झोक्न्थिे ।।६५।।
जातो गतः पितृगृहाद् व्रजमेधितार्थो
हत्वा रिपून् सुतशतानि कृतोरुदारः ।
उत्पाद्य तेषु पुरुषः क्रतुभिः समीजे
आत्मानमात्मनिगमं प्रथयञ्जनेषु ॥ ६६ ॥
पुरुषोत्तम भगवानले मथुरामा वासुदेवजीको घरमा अवतार लिनुभयो, तर त्यहाँ नबसेर बन्दिगृहबाट गोकुलमा नन्दबाबाको घरमा जानुभयो । त्यहाँ आफ्नो उद्देश्य पूरा गर्ने –ग्वाला गोपीहरू र गाईहरूलाई खुशी पार्ने तिर लाग्नुभयो । त्यहाँबाट वहाँ मथुरा फर्कनुभयो । व्रज, मथुरा र द्वारकामा बसेर उहाँले धेरै शत्रुहरूलाई मार्नु भएको थियो । उहाँले धेरै स्त्रीहरूसँग विवाह गरे र हजारौं छोराहरूलाई जन्म दिनुभयो । साथै लोकमा आफ्नो स्वरुपको साक्षतकार गराउने आफ्नो वाणीस्वरुप वेदको मर्यादालाई स्थापित गर्नका लागि उहाँले अनेकौ यज्ञहरुद्वारा आफ्नो यजन गर्नुभयो ।।६६।।
पृथ्व्याः स वै गुरुभरं क्षपयन् कुरूणा-
मन्तःसमुत्थकलिना युधि भूपचम्वः ।
दृष्ट्या विधूय विजये जयमुद्विघोष्य
प्रोच्योद्धवाय च परं समगात् स्वधाम ॥ ६७ ॥
कौरवहरू र पाण्डवहरूका बीचमा उत्पन्न कलहका कारण उत्पन्न भएको पृथ्वीको भारलाई वहाँले धेरै हलुको गर्नुभयो र युद्धमा धेरै राजाहरूको अक्षौहिणी सेनाहरूको बिनाश गरेर संसारमा अर्जुनको विजयको घोषणा गर्नुभयो । त्यसपछि उद्धवलाई आत्मतत्वको बारेमा ज्ञान दिएर उहाँ आफ्नो परमधाममा सवारी हुनुभयो ।।६७।।
इति श्रीमद्भा्गवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां नवमस्कन्धे चतुर्विंशोऽध्यायः ॥ २४ ॥
