द्वितीय स्कंधः - द्वितीयोऽध्यायः

श्रीमद्भागवत महापुराण

द्वितीय स्कंधः - द्वितीयोऽध्यायः

योगिनां योगधारणयोत्क्रमण प्रकारस्य वर्णनं सद्योमुक्तिक्रममुक्त्योर्निरूपणं च -

 श्रीशुक उवाच -

(इंद्रवज्रा)

एवं पुरा धारणयाऽऽत्मयोनिः

        नष्टां स्मृतिं प्रत्यवरुध्य तुष्टात् ।

तथा ससर्जेदममोघदृष्टिः

        यथाप्ययात् प्राक् व्यवसायबुद्धिः ॥ १ ॥

सुकदेवजीले भन्नुभयो–

सृष्टिको प्रारम्भमा ब्रम्हाजीले यहि धारणाद्वारा प्रसन्नहुनु भएका भगवान्बाट सृष्टि विषयको स्मृति प्राप्त गरेका थिए । जुन पहिला प्रलयकालमा लुप्त भएको थियो । जसबाट ब्रम्हाको दृष्टि अमोघ र बुध्दि निश्चयात्मिका हुनगयो । त्यसपछि उहाँले पहिलाको जसरी नै सृष्टि गर्न थाल्नुभयो ।।१।।

शाब्दस्य हि ब्रह्मण एष पन्था

        यन्नामभिर्ध्यायति धीरपार्थैः ।

परिभ्रमन् तत्र न विन्दतेऽर्थान्

        मायामये वासनया शयानः ॥ २ ॥

वेदको वर्णन शैली पनि यसप्रकार छ कि मानिसको बुध्दि स्वर्ग नरक आदि निरर्थक नामबाट चक्करमा फस्दछन् जीव सुखको वासनाले गर्दा चिन्तन गर्न लाग्दछ । तर त्यो मायामय संसारमा कतै पनि सुख पाउदैन ।।२।।

अतः कविर्नामसु यावदर्थः

        स्याद् अप्रमत्तो व्यवसायबुद्धिः ।

सिद्धेऽन्यथार्थे न यतेत तत्र

        परिश्रमं तत्र समीक्षमाणः ॥ ३ ॥

त्यसैले विद्वान ब्यक्तिहरूले विभिन्न नामरूप पदार्थबाट जति प्राप्त हुन्छ त्यति मात्र प्रयोग गर्नु पर्दछ । आफ्नो बुध्दिलार्ई विषय सुखबाट अनाशक्त राख्नुपर्छ एक क्षणका लागि पनि असवधानी हुनुहदैन । यदि प्रारब्ध विना नै संसारका पदार्थ मिल्यो भनेपनि त्यसको उपलब्धिलार्ई ब्यर्थ सम्झेर उपयोग गर्न हुदैन ।।३।।

सत्यां क्षितौ किं कशिपोः प्रयासैः

        बाहौ स्वसिद्धे ह्युपबर्हणैः किम् ।

सत्यञ्जलौ किं पुरुधान्नपात्र्या

        दिग्वल्कलादौ सति किं दुकूलैः ॥ ४ ॥

भूमीमा सुतेर नै जीवन निर्वाह हुन्छ भने खाट नै किन चाहियो । भगवान्को कृपाले हातहरू प्राप्त भएका छन भने तकिया किन चाहियो । अन्जुलीले नै काम चल्छ भने धेरै भाडाहरू किन चाहियो । रुखका बोक्रा लगाएर वा वस्त्र नलगाई कन नै काम चल्छ भने धेरै वस्त्रको आवस्यकता नै किन चाहियो र ।।४।।

(वसंततिलका)

चीराणि किं पथि न सन्ति दिशन्ति भिक्षां ।

        नैवाङ्घ्रिपाः परभृतः सरितोऽप्यशुष्यन् ।

रुद्धा गुहाः किमजितोऽवति नोपसन्नान् ।

        कस्माद् भजंति कवयो धनदुर्मदान्धान् ॥ ५ ॥

लगाउनका लागि बाटोमा टाला टुलीहरू पाइँदैनन् र ? भोक लागेमा अरुकालागि शरीर धारण गरेका बृक्षले फल फूलरूपी भिक्षा दिदैनन् र पानीको चाहना हुनेका लागि के नदी सुकिसकेका छन् र ? वस्नका लागि पहाडका गुफाहरू बन्द भएका छन् र ? सबै नहोला के भगवान आफ्ना शरणागतिलार्ई रक्षा गर्नु हुन्न र यस्तो परिस्थितिमा बुध्दिमान मानिस पनि धनका लागि घमण्ड र चापलुसि किन गर्दछन ।।४।।

(इंद्रवज्रा)

एवं स्वचित्ते स्वत एव सिद्ध

        आत्मा प्रियोऽर्थो भगवान अनंतः ।

तं निर्वृतो नियतार्थो भजेत

        संसारहेतूपरमश्च यत्र ॥ ६ ॥

यसप्रकार विरक्त भएर आफ्नो हृदयमा विराजमान हुनुभएका स्वतःसिध्द आत्मस्वरूप, परम प्रिय, परम सत्य, अनन्त भगवान्लार्ई प्रेम र आनन्दका साथ दृढ निश्चय भएर वहाँको भजन गर्नु पर्दछ । वहाँकै भजनबाट जन्म–मृत्युरूप चक्करमा पार्ने अज्ञान नाश भएर जान्छ ।।६।।

कस्तां त्वनादृत्य परानुचिन्तां

        ऋते पशून् असतीं नाम कुर्यात् ।

पश्यञ्जनं पतितं वैतरण्यां

        स्वकर्मजान् परितापान् जुषाणम् ॥ ७ ॥

पशुहरूको त कुरा बेग्लै हो तर कुन मानिस त्यस्तो होला जो संसाररूप वैतरणीमा कर्मजन्य दःख भोग्नु परेको जान्दा पनि भगवान्को मंगलमय चिन्तन नगरिकन असत् विषयमा चित्त लगाउदछ ।।७।।

केचित् स्वदेहान्तर्हृदयावकाशे

        प्रादेशमात्रं पुरुषं वसन्तम् ।

चतुर्भुजं कञ्जरथाङ्गशङ्ख

        गदाधरं धारणया स्मरन्ति ॥ ८ ॥

कोहि साधकहरू आफ्नो शरीर भित्र हृदायाकाशमा विराजमान भएका भगवान्को प्रादेश मात्र स्वरूपको धारणा गरेर यस प्रकार ध्यान गर्दछन, जसको हातमा शंख, चक्र, गदा, पद्म धारण गर्नु भएकोछ ।।८।।

प्रसन्नवक्त्रं नलिनायतेक्षणं

        कदंबकिञ्जल्कपिशङ्गवाससम् ।

लसन्महारत्नहिरण्मयाङ्गदं

        स्फुरन् महारत्नकिरीटकुण्डलम् ॥ ९ ॥

वहाँको अनुहारमा प्रशन्नताको झलक पाईन्छ । कमलको समान ठुलो र कोमल नेत्र, कदम्बको फूल केशर जस्तै पहेलो वस्त्र धारण गर्नु भएको छ । दुवै हातमा राम्रो रत्न जडिएको सुनको वाजुवन्दले शोभायमान हुनुभएको छ । सिरमा अतिसय राम्रो मुकुट र कानमा रत्नहरूले झलमल गरिरहेको कुण्डल छ ।।९।।

उन्निद्रहृत्पङ्कजकर्णिकालये

        योगेश्वरास्थापितपादपल्लवम् ।

श्रीलक्षणं कौस्तुभरत्नकन्धरं

        अम्लानलक्ष्म्या वनमालयाचितम् ॥ १० ॥

वहाँको चरणकमल योगेश्वरहरूद्वारा वहाँको फूलेको हृदयकमलको कर्णिकारमा स्थापित गरिएकोछ । वहाँको छातीमा श्रीवत्सको चिन्ह (सुनौलो धर्को) छ । घाँटीमा कौस्तुभ मणि हल्लिरहेको छ र कहिल्यै नओइलाउने वनमालाले सुशोभित हुनुहुन्छ ।।१०।।

विभूषितं मेखलयाऽङ्गुलीयकैः

        महाधनैर्नूपुरकङ्कणादिभिः ।

स्निग्धामलाकुञ्चितनीलकुन्तलैः

        विरोचमानाननहासपेशलम् ॥ ११ ॥

वहाँको कम्मरमा कर्धनी, औंलाहरूमा बहुमूल्य औंठी पाउमा नुपुर र हातमा कंकण आदि गहनाहरू धारण गर्नुभएको छ । कपाल घुम्रिएको र नीलो छ र अनुहार मन्दमन्द मुस्कानले भरिएको छ ।।११।।

अदीनलीलाहसितेक्षणोल्लसद्

        भ्रूभङ्गसंसूचितभूर्यनुग्रहम् ।

ईक्षेत चिन्तामयमेनमीश्वरं

        यावन्मनो धारणयाऽवतिष्ठते ॥ १२ ॥

वहाँको लीलाले भरिएको उन्मत्त हास्य र हेराइले शोभायमान भएको आँखीभूईले वहाँ भक्तजनहरू प्रति अनन्त अनुग्रहको वर्षा गर्नुहुन्छ । जवसम्म मन यस्तो धारणा द्वारा स्थिर हुदैन तवसम्म चिन्तनस्वरूप भगवान्लार्ई देख्ने प्रयास गर्नुपर्दछ ।।१२।।

एकैकशोऽङ्गानि धियानुभावयेत्

        पादादि यावद् हसितं गदाभृतः ।

जितं जितं स्थानमपोह्य धारयेत्

        परं परं शुद्ध्यति धीर्यथा यथा ॥ १३ ॥

भगवान्को चरणकमल देखि वहाँको मुस्कान युक्त मुख सम्मको सबै अंगहरूलार्ई एकएक गरि बुध्दिद्वारा ध्यान गर्नु पर्दछ । जति जति बुध्दि सुध्दहुदै जान्छ त्यति त्यति नै मात्रामा चित्त पनि स्थिर हुदैजान्छ । जव ठिक संग एउटा अंगको ध्यान हुन्छ अनि त्यसैगरि अर्को अंगको ध्यान गर्नुपर्दछ ।।१३।।

यावन्न जायेत परावरेऽस्मिन्

        विश्वेश्वरे द्रष्टरि भक्तियोगः ।

तावत् स्थवीयः पुरुषस्य रूपं

        क्रियावसाने प्रयतः स्मरेत ॥ १४ ॥

वहाँ विश्वेश्वर भगवान् दृष्य होइन द्रष्टा हुनुहुन्छ । सगुण तथा निर्गुण सवै वहाँको स्वरूप हो । जवसम्म यिनीहरूमा अनन्य प्रेममय भक्ति हुदैन तवसम्म साधकले नित्य नैमित्तिक कर्म पछि एकाग्र मनले भगवान्को सो स्थूल शरीरको ध्यान गरि रहनुपर्दछ ।।१४।।

स्थिरं सुखं चासनमास्थितो यतिः

        यदा जिहासुरिममङ्ग लोकम् ।

काले च देशे च मनो न सज्जयेत्

        प्राणान् नियच्छेन्मनसा जितासुः ॥ १५ ॥

हे राजन! जव योगीहरू यस मनुष्य शरीरलार्ई छोड्न चहान्छ भने उनीहरूले देश र कालमा मन लगाउन हुदैन । सुख पूर्वक स्थिर आशनमा बसेर प्राणलई जितेर मनद्वारा इन्द्रियहरूलार्ई संयम गर्नुपर्दछ ।।१५।।

मनः स्वबुद्ध्याऽमलया नियम्य

        क्षेत्रज्ञ एतां निनयेत् तमात्मनि ।

आत्मानमात्मन्यवरुध्य धीरो

        लब्धोपशान्तिर्विरमेत कृत्यात् ॥ १६ ॥

त्यसपछि आफ्नो निर्मल बुध्दिले मनलार्ई नियन्त्रण गरेर मनको साथै बुध्दिलार्ई क्षेत्रज्ञमा र क्षेत्रज्ञलार्ई अन्तरात्मामा लीन गराउनु पर्दछ । त्यसैगरी अन्तरात्मा लार्ई परमात्मामा लीन गरेर बुध्दिमान ब्यक्तिले यो परम शान्तमय अवस्थामा स्थित हुनुहुपर्दछ । त्यसपछि उसका लागि शेष कर्तब्य बाँकी रहदैन ।।१६।।

न यत्र कालोऽनिमिषां परः प्रभुः

        कुतो नु देवा जगतां य ईशिरे ।

न यत्र सत्त्वं न रजस्तमश्च

        न वै विकारो न महान् प्रधानम् ॥ १७ ॥

यस अवस्थामा सत्वादि गुण पनि हुदैन भने राजोगुण र तमोगुणको त कुरा नै के भयो र । अहंकार महतत्व र प्रकृतिको समेत त्यहाँ अस्तित्व हुदैन त्यस स्थितिमा देवताको नियामक कालले पनि केहि गर्न सक्तैन भने देवता र उनका अधिनमा रहने प्राणीको त के कुरा भयो र ।।१७।।

परं पदं वैष्णवमामनन्तितद्

        यन्नेति नेतीत्यतदुत्सिसृक्षवः ।

विसृज्य दौरात्म्यमनन्यसौहृदा

        हृदोपगुह्यार्हपदं पदे पदे ॥ १८ ॥

योगीहरू “यो होइन, यो होइन” भन्दै परमात्मा बाहेकका बिभिन्न प्रकारका पदार्थहरूलार्ई त्याग गर्न खोज्दछन् र शरीर तथा त्यस सम्बन्धि पदार्थको मोह लार्ई त्यागेर हृदयद्वारा पटक पटक भगवान्को त्यो परमपूज्यस्वरूपलार्ई आलिंगन गरेर अनन्य प्रेमले परिपूर्ण हुन्छन । त्यो नै भगवान् विष्णुको परमपद हो । यस विषयमा सबै शास्त्रहरूको सम्मति छ ।।१८।।

इत्थं मुनिस्तूपरमेद् व्यवस्थितो

        विज्ञानदृग्वीर्य सुरन्धिताशयः ।

स्वपार्ष्णिनऽपीड्य गुदं ततोऽनिलं

        स्थानेषु षट्सून्नमयेज्जितक्लमः ॥ १९ ॥

ज्ञान दृष्टिद्वारा जसको चित्त वासना नष्ट भएको हुन्छ, त्यो ब्रम्हनिष्ठ योगीले यसप्रकार आफ्नो शरीरलार्ई त्यागिदिनु पर्दछ । पहिले कुर्कुच्चाले गुदद्वारलाई थिचोस त्यसपिछि नहडबडाईकन प्राण वायुलार्ई षटचक्र भेदनको रितिले माथि लैजाओस ।।१९।।

नाभ्यां स्थितं हृद्यधिरोप्य तस्माद्

        उदुदानगत्योरसि तं नयेन्मुनिः ।

ततोऽनुसन्धाय धिया मनस्वी

        स्वतालुमूलं शनकैर्नयेत ॥ २० ॥

मनस्वि योगीले नाभिचक्र (मणिपुर) मा रहेको वायुलार्ई हृदयचक्र (अनाहतमा), त्यहावाट उदान वायुद्वारा विस्तारै विस्तारै तालु मूलमा (विशुध्द चक्र) पुर्याउनु पर्दछ ।।२०।।

तस्माद् भ्रुवोरन्तरमुन्नयेत

        निरुद्धसप्तायतनोऽनपेक्षः ।

स्थित्वा मुहूर्तार्धमकुण्ठदृष्टिः

        निर्भिद्य मूर्धन् विसृजेत् परं गतः ॥ २१ ॥

त्यसपछि दुई आँखा, कान, नाकको प्वाल र मुख यो सात छिद्रलार्ई रोकेर त्यो तालुमूलमा स्थित गरिराखेको वायुलार्ई आँखीभूई को बिचमा (आज्ञाचक्र) लिएर जाओस । यदि कुनै लोकमा जाने इच्छा छैन भने आधा घडि सम्म त्यस वायुलार्ई त्यहिं रोकेर स्थिर राखोस त्यसो गर्दा ब्रम्हरन्ध्रलाई फोरेर शरीर इन्द्रियलार्ई छाडेर त्यो परमात्मामा लीन हुनेछ ।।२१।।

यदि प्रयास्यन् नृप पारमेष्ठ्यं

        वैहायसानामुत यद् विहारम् ।

अष्टाधिपत्यं गुणसन्निवाये

        सहैव गच्छेन्मनसेन्द्रियैश्च ॥ २२ ॥

परिक्षित! यदि योगीलार्ई ब्रम्हलोकमा जाने इच्छा छ भने आठ सिध्दि प्राप्त गरेर आकाशचारी सिध्दहरूसंग विहार गर्ने वा त्रीगुणमय ब्रम्हाण्डको कुनै प्रदेशको विचरण गर्ने इच्छा भएमा उसले मन र इन्द्रियलाई संगै लिएर शरीरबाट निस्कनु पर्दछ ।।२२।।

योगेश्वराणां गतिमाहुरन्तः

    बहिस्त्रिलोक्याः पवनान्तरात्मनाम् ।

न कर्मभिस्तां गतिमाप्नुवन्ति

    विद्यातपोयोगसमाधिभाजाम् ॥ २३ ॥

योगिको शरीर वायु जस्तै सूक्ष्म हुन्छ । उपाशना, तपस्या, योग र ज्ञानलार्ई पान गरेका योगीहरूलार्ई तीनै लोकमा भित्र बाहिर सबैतिर इच्छाअनुसार डुल्ने अधिकार हुन्छ । तर कर्मका कारण यसरी रोकतोक नभएको गति प्राप्त हुदैन ।।२३।।

वैश्वानरं याति विहायसा गतः

        सुषुम्नया ब्रह्मपथेन शोचिषा ।

विधूतकल्कोऽथ हरेरुदस्तात्

        प्रयाति चक्रं नृप शैशुमारम् ॥ २४ ॥

परीक्षित! योगीहरू ज्योतीर्मय मार्ग सुषुम्नाद्वारा जव ब्रम्हलोकका लागि प्रस्थान गर्दछन त्यसवेला उनीहरू आकाश मार्ग हुदैं अग्निलोक प्रवेश गर्दछन । त्यहाँ उनीहरूमा बाँकी रहेको विकार पनि नष्टहुन्छ । त्यहाँबाट उनीहरू त्यो भन्दा माथि रहेका भगवान् श्रीहरिको शिशुमार नाम गरेको ज्योतीर्मय चक्रमा पुग्दछन ।।२४।।

तद्विश्वनाभिं त्वतिवर्त्य विष्णोः

    अणीयसा विरजेनात्मनैकः ।

नमस्कृतं ब्रह्मविदामुपैति

    कल्पायुषो यद् विबुधा रमन्ते ॥ २५ ॥

भगवान् विष्णुको यो शिशुमार नाम गरेको चक्र विश्व ब्रम्हाण्डको भ्रमण हो । त्यसलार्ई पनि छाडेर उ अत्यन्त निर्मल शरीरद्वारा एक्लै नै महलोक जान्छ । त्यो लोकलाई ब्रम्हवेत्ताहरू बन्दना गर्दछन । जहाँ कल्पौं पर्यन्त सम्म बाँचिरहने देवताहरू विहार गर्दछन् ।।२५।।

अथो अनन्तस्य मुखानलेन

        दन्दह्यमानं स निरीक्ष्य विश्वम् ।

निर्याति सिद्धेश्वरयुष्टधिष्ण्यं

        यद् द्वैपरार्ध्यं तदु पारमेष्ठ्यम् ॥ २६ ॥

जव प्रलयका समय आउँछ तव तलका लोकहरूका शेषको मुखबाट निस्किएको भष्म भएको देखेर उनीहरू ब्रम्हलोक जान्छन । जुन ब्रम्हलोकमा ठुला ठुला सिध्दपुरुषहरू विमानमा रहन्छन । त्यस ब्रम्हलोकको आयु ब्रम्हाको समान दुई परार्धको छ ।।२६।।

न यत्र शोको न जरा न मृत्युः

        न आर्तिः न चोद्वेग ऋते कुतश्चित् ।

यच्चित्ततोऽदः कृपयानिदं विदां

        दुरन्तदुःखप्रभवानुदर्शनात् ॥ २७ ॥

त्यहाँ न शोक, न दुःख न बुढो न मृत्यु हुनुपर्दछ । त्यस्तो ठाँउमा डर र त्रास भन्नेकुरा त कसरी रहन्छ र । त्यहाँको दुःख भनेको त त्यहाँको परमपदको बारेमा नजान्ने ब्यक्तिहरूको जन्ममृत्युरूप घोर कष्टलार्ई देखेर त्यहाँ रहनेहरूको मनमा चिन्ता हुन्छ ।।२७।।

ततो विशेषं प्रतिपद्य निर्भयः

        तेनात्मनापोऽनलमूर्तिरत्वरन् ।

ज्योतिर्मयो वायुमुपेत्य काले

        वाय्वात्मना खं बृहदात्मलिङ्गम् ॥ २८ ॥

सत्यलोकमा पुगेपछि त्यो योगी निर्भय भएर आफ्नो सूक्ष्म शरीरलार्ई पृथ्वीमा मिलार्ईदिन्छ । विष्णुपद प्राप्त गर्नका निम्ति सात आवरणलाई पार गर्दछ । पृथ्वीरूपबाट जल र जलरूप बाट अग्निमय आवरणलार्ई प्राप्त गरेर ज्योतीरूप हुदै वायुरूप आवरणमा आउंछ । त्यहाँबाट ब्रम्हको अनन्तताको वोध गराउने आकाशरूप आवरण प्राप्त गर्दछ ॥ २८ ॥

घ्राणेन गन्धं रसनेन वै रसं

        रूपं च दृष्ट्या श्वसनं त्वचैव ।

श्रोत्रेण चोपेत्य नभोगुणत्वं

        प्राणेन चाकूतिमुपैति योगी ॥ २९ ॥

यसप्रकार स्थूल शरीरलार्ई पार गरेको योगीको इन्द्रिय पनि आफ्नो सूक्ष्म अधिष्ठानमा लीन हुन्छ । घ्राणेन्द्रिय गन्धतन्मात्रामा, रसना रसतन्मात्रामा र कर्मेन्द्रिय आ–आफ्नो कृयाशक्तिमा मिलेर सूक्ष्मरूप प्राप्त गर्दछन ।।२९।।

स भूतसूक्ष्मेन्द्रियसन्निकर्षं

        मनोमयं देवमयं विकार्यम् ।

संसाद्य गत्या सह तेन याति

        विज्ञानतत्त्वं गुणसंनिरोधम् ॥ ३० ॥

यसप्रकार योगीहरू पञ्चमहाभूतको स्थूल तथा सूक्ष्म आवरणलार्ई पार गरेर अहंकारमा प्रवेश गर्दछन् । जहाँ सूक्ष्मभूतलार्ई तामस अहंकारमा इन्द्रियलार्ई राजस अहंकारमा र इन्द्रिय र मनका अधिष्ठातृ देवताहरूलार्ई सात्विक अहंकार मा लीन गराउंदछन । त्यसपछि अहंकार सहित नयाँ गतिद्वारा महतत्वमा प्रवेश गरेर अन्त्यमा सबै गुणहरूको लय स्थान प्रकृतिरूप आवरणमा मिलाउदछन् ।।३०।।

तेनात्मनात्मानमुपैति शान्तं

        आनंदमानंदमयोऽवसाने ।

एतां गतिं भागवतीं गतो यः

        स वै पुनर्नेह विषज्जतेऽङ्ग ॥ ३१ ॥

महाराज परीक्षित! प्रलयको समयमा योगी स्वयं आनन्दस्वरूप भएर त्यो रूपले आनन्द स्वरूप शान्त परमात्मालार्ई प्राप्त गर्दछ । जसले यस्तो भगवन्मय परमगति प्राप्त गर्दछ, उसले फेरि यस संसारमा फर्केर आउंनु पर्दैन ।।३१।।

एते सृती ते नृप वेदगीते

        त्वयाभिपृष्टे च सनातने च ।

ये वै पुरा ब्रह्मण आह तुष्ट

        आराधितो भगवान् वासुदेवः ॥ ३२ ॥

राजा परिक्षित! तपाईले जे सोध्नु भएको थियो ती सबै मैले वेदोक्त द्विविध सनातनमार्ग– सद्योमुक्ति र क्रममुक्तको बारेमा वर्णन गरें । पहिले ब्रम्हाजीले भगवान् वासुदेवको आराधना गरेर वहाँलार्ई प्रश्न गर्नु हुँदा भगवान्ले यीनै दुई मार्गको बारेमा ब्रम्हाजीलार्ई बताउनु भएको थियो ।।३२।।

(अनुष्टुप)

न ह्यतोऽन्यः शिवः पन्था विशतः संसृताविह ।

वासुदेवे भगवति भक्तियोगो यतो भवेत् ॥ ३३ ॥

संसारको विषयरूप चक्रमा परेका मानिसका लागि यहि साधन द्वारा अनन्य प्रेममयी श्रीकृष्ण भक्ति प्राप्त हुन्छ, यो भन्दा अर्को कल्याणकारी मार्ग कुनै छैन ।।३३।।

भगवान्ब्रह्म कार्त्स्न्येन त्रिरन् वीक्ष्य मनीषया ।

तदध्यवस्यत् कूटस्थो रतिरात्मन् यतो भवेत् ॥ ३४ ॥

भगवान् ब्रम्हाले सबै वेदलार्ई तीन पटक निरिक्षण गरेर यो निश्चय गर्नु भयो कि जसबाट सर्वात्मा भगवान् श्रीकृष्ण प्रति अनन्य भक्ति हुन्छ । यहि सर्वश्रेष्ठ धर्म हो ।।३४।।

भगवान् सर्वभूतेषु लक्षितः स्वात्मना हरिः ।

दृश्यैर्बुद्ध्यादिभिर्द्रष्टा लक्षणैः अनुमापकैः ॥ ३५ ॥

सबै चर–अचर प्राणीहरूमा आत्मस्वरूप भएर भगवान् श्रीकृष्ण विराजमान हुनुहहुन्छ । किनकि यो बुध्दि आदि पदार्थ वहाँको अनुगमन गर्ने लक्षण हो वहाँ त यी सबैका साक्षी एकमात्र द्रष्टा हुन ।।३५।।

तस्मात् सर्वात्मना राजन् हरिः सर्वत्र सर्वदा ।

श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च स्मर्तव्यो भगवान् नृणाम् ॥ ३६ ॥

परीक्षित! त्यसैलै मानिसले हर समयमा आफ्नो सम्पूर्ण शक्ति भगवान् श्रीहरिको श्रवण, कीर्तन र स्मरणमा लगाउंनु पर्दछ ।।३६।।

(गति)

पिबन्ति ये भगवत आत्मनः

        सतां कथामृतं श्रवणपुटेषु सम्भृतम् ।

पुनन्ति ते विषयविदूषिताशयं

        व्रजन्ति तच्चरणसरोरुहान्तिकम् ॥ ३७ ॥

राजन! सन्तपुरुषहरू आत्मस्वरूप भगवान्को कथाको मधुर अमृत बाँडिरहन्छन जसले आफ्नो दुवैकान भरिने गरि पान गर्दछन उनीहरूले हृदयबाट विषयको विषालु प्रभाव हटाएर सुध्द पार्दछन् र भगवान् श्रीकृष्णको चरणकमलको नजिक पुग्दछ ।।३७।।

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां

द्वितीयस्कंधे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥