श्रीमद्भागवत महापुराण
चतुर्थः स्कन्धः – पञ्चमोऽध्यायः
मैत्रेय उवाच–
(इंद्रवज्रा)
भवो भवान्या निधनं प्रजापतेः
असत्कृताया अवगम्य
नारदात् ।
स्वपार्षदसैन्यं च तदध्वरर्भुभिः
विद्रावितं
क्रोधमपारमादधे ॥ १ ॥
मैत्रेयजीले भने–
आफ्ना पिता दक्षबाट अपमान भएका कारण सतिले प्राण त्याग गरिन् र
यज्ञबेदी बाट प्रकट भएका ऋभुहरुले उनकी पार्षदहरुलाई भगाए भन्नेकुरा नारदजीको
मुखबाट भगवान् शंकरले सुन्नुभयो । त्यसपछि वहाँ रिसाउनु भयो ।।१।।
क्रुद्धः सुदष्टौष्ठपुटः स धूर्जटिः
जटां तडिद्
वह्निसटोग्ररोचिषम् ।
उत्कृत्य रुद्रः सहसोत्थितो हसन्
गम्भीरनादो विससर्ज तां
भुवि ॥ २ ॥
वहाँले उग्ररुप धारण गरेर रिसले ओठ चपाउंदै आफ्नो एउटा जटा
उखेल्नुुभयो जुन बिजुली एवं आगो समान दिप्त थियो । जसलाई ठुलो बेगले जमिनमा बजार्नु भयो ।।२।।
ततोऽतिकायस्तनुवा स्पृशन्दिवं
सहस्रबाहुर्घनरुक्
त्रिसूर्यदृक् ।
करालदंष्ट्रो ज्वलदग्निमूर्धजः
कपालमाली
विविधोद्यतायुधः ॥ ३ ॥
त्यहाँ अग्लो र मोटो खालको एउटा पुरुष खडा भयो उसको शरीर यति ठुलो
भयो कि मानौं कि स्वर्ग नै छोला जस्तो भान हुन्थ्यो । उसको हजारौं हातहरु थिए ।
मेघ समान स्याम वर्णको सूर्य समान तेज भएको तीन आँखा थिए । ठुलो दाह्रा र अग्निका
ज्वाला जस्ता जटाहरु थिए । त्यसैगरी गलामा नरमुण्डको माला हातमा अनेक किसिमको
शस्त्र अस्त्र थियो ।।३।।
तं किं करोमीति गृणन्तमाह
बद्धाञ्जलिं भगवान्
भूतनाथः ।
दक्षं सयज्ञं जहि मद्भटानां
त्वमग्रणी रुद्र भटांशको
मे ॥ ४ ॥
उस्ले हात जोडेर भन्न लाग्यो भगवान् म के गरौं त्यसपछि भगवान्
भूतनाथले भन्नुभयो वीर रुद्र ! तिमी मेरो अंश हौं त्यसैले मेरा पार्षहरुको अधिनायक
बनेर दक्ष र उसको यज्ञलाई नष्ट गर ।।४।।
आज्ञप्त एवं कुपितेन मन्युना
स देवदेवं परिचक्रमे
विभुम् ।
मेनेतदात्मानमसङ्गरंहसा
महीयसां तात सहः
सहिष्णुम् ॥ ५ ॥
प्यारा विदुरजी ! जव भगवान् शंकारले रिसाउंदै यस्तो आज्ञा दिनुभयो
अनि विरभद्रले वहाँलाई परिक्रमा गरेर जान लागे । त्यस समयमा वीरभद्रलाई आफु बारबर
समाना सामना गर्नसक्ने संसारमा अरु कोहिछैन, ठुलाठुला वीरको वेगलाई पनि सहन गर्न सक्छु भन्ने लाग्यो ।।५।।
अन्वीयमानः स तु रुद्रपार्षदैः
भृशं
नदद्भिर्व्यनदत्सुभैरवम् ।
उद्यम्य शूलं जगदन्तकान्तकं
स प्राद्रवद्
घोषणभूषणाङ्घ्रिः ॥ ॥ ६ ॥
उ हातमो ठुलो त्रिशुल लिएर ठुलो स्वरले कराउंदै दक्षको यज्ञ तिर
दौड्यो । उसकोे त्रिशुल संसार संहारक मृत्युलाई पनि संहार गर्न सामथ्र्य थियो ।
भगवान् रुद्रका अरु सेवकहरु प्नि ठुलो गर्जना गर्दै उसकोे पछाडि लागे । त्यसमयमा
वीरभद्रले लगाएको गहनाहरु झम्झम् गरि बज्न थाल्यो ।।६।।
अथर्त्विजो यजमानः सदस्याः
ककुभ्युदीच्यां
प्रसमीक्ष्य रेणुम् ।
तमः किमेतत्कुत एतद्रजोऽभू
दिति द्विजा
द्विजपत्न्यश्च दध्युः ॥ ७ ॥
यता यज्ञशालामा बसेका ऋत्विज यजमान तथा अरु ब्राम्हणहले उत्तरतिर
धुलो उडेको देखे । अनि विचार गर्न थाले कि यस्तो अध्यारो कसरी भयो । यो धुलो
कहाँबाट अयो ।।७।।
वाता न वान्ति न हि सन्ति दस्यवः
प्राचीनबर्हिर्जीवति
होग्रदण्डः ।
गावो न काल्यन्त इदं कुतो रजो
लोकोऽधुना किं प्रलयाय
कल्पते ॥ ८ ॥
यससमयमा न हुरी चलेको छ न त लुटेराहरु नै छन् । अपराधिहरुलाई दण्ड
दिने प्राचिनवर्हि राजा अहिले सम्म जीवितै छन् । अहिले गाई आउंने समय पनि भएको छैन
। तर अहिले यो धुलो कहाँबाट आयो,, के अहिले संसार
प्रलय हुन लागेको त छैन ।।८।।
प्रसूतिमिश्राः स्त्रिय उद्विग्नचित्ता
ऊचुर्विपाको वृजिनस्यैव
तस्य ।
यत्पश्यन्तीनां दुहितॄणां प्रजेशः
सुतां सतीमवदध्यावनागाम्
॥ ९ ॥
दक्षकी रानी प्रसुति एवं अरु स्त्रीहरु व्याकुल भएर भन्नलागे,
प्रजापति दक्षले सबैका अगाडि विचरी निरापराधी
सतीलाई हेला गरका थिए । अब यो त्यसैको फल हो (अथवा यो भगवान् रुद्रलाई अनादर गरेको
परिणाम हो ।) ।।९।।
यस्त्वन्तकाले व्युप्तजटाकलापः
स्वशूलसूच्यर्पितदिग्गजेन्द्रः ।
वितत्य नृत्यत्युदितास्त्रदोर्ध्वजान्
उच्चाट्टहास
स्तनयित्नुभिन्नदिक् ॥ १० ॥
प्रलयकाल आउंदा आफ्नो जटालाई बिगारेर विभिन्न सस्सास्त्रले सुसज्जित
भएको हात ध्वजा जस्तै फैलाएर तण्डव नृत्य गर्दछन त्यससमय उनको त्रिशुलको टुप्पामा
ठुला ठुला दिग्गजहरुलाई उठाएर अट्टाहासले सबै दिशाहरुलाई कम्पायमान गराउदछन ॥ १० ॥
अमर्षयित्वा तमसह्यतेजसं
मन्युप्लुतं
दुर्निरीक्ष्यं भ्रुकुट्या ।
करालदंष्ट्राभिरुदस्तभागणं
स्यात् स्वस्ति किं
कोपयतो विधातुः ॥ ११ ॥
त्यस समय उनको तेज असह्य हुन्छ । आँखा टेढो गर्नाले अति भयानक हुन्छ । र उनको ठुलो दाह्राको चम्काईले तारा गण समेत
धमिला हुन्छन् । त्यस्ता क्रोधले भरिएका भगवान् शंकरलाई पटक पटक कुपित गराउने
पुरुष साक्षात विधाता र्नै भएपनि उसकोे कल्याण हुदैन ।।१२।।
बह्वेवमुद्विग्न दृशोच्यमाने
जनेन दक्षस्य
मुहुर्महात्मनः ।
उत्पेतुरुत्पाततमाः सहस्रशो
भयावहा दिवि भूमौ च
पर्यक् ॥ १२ ॥
दक्षको यज्ञमा बसेका महात्माहरु डराउँदै एकअर्कामा कुरा गरि रहेका
बेलामा आकास पृथ्वीमा भयंकर उत्पात हुनथाल्यो ।।१२।।
तावत्स रुद्रानुचरैर्मखो महान्
नानायुधैर्वामनकैरुदायुधैः ।
पिङ्गैः पिशङ्गैर्मकरोदराननैः
पर्याद्रवद्भिः
विदुरान्वरुध्यत ॥ १३ ॥
विदुरजी ! यसरी दौडदै आएका रुद्रका सेवकगणले यज्ञलाई चारैतिरबाट
घेर्नलागे । उनीहरुले बिभिन्न प्रकारका हात हतियार लिएका थए । उनीहरुमा कुनै
बाउन्ने कुनै खैरो रंगकाकोहि पहेला रंगका कुनै गोहिका जस्ता पेट भएका थिए ।।१३।।
(अनुष्टुप्)
केचिद्बभञ्जुः प्राग्वंशं पत्नीशालां तथापरे ।
सद आग्नीध्रशालां च तद्विहारं महानसम् ॥ १४ ॥
उनीहरु मध्दे कोहिले यज्ञशालाको पूर्व, पश्चिमको खम्बाको विचमा रहेको डण्डि लाई भाँचे भने कोहिले यज्ञशालाको
पश्चिमको पत्नीशालालाई नष्ट गर्न लागे । कसैले यज्ञशालाको सभामण्डप र पण्डपको
अगाडि उत्तर तिर भएको अग्निशालालाई तोडफोड गरे । कसैले यजमान गृह र पाकशाला नष्ट
गरे । ।।१४।।
रुरुजुर्यज्ञपात्राणि तथैकेऽग्नीननाशयन् ।
कुण्डेष्वमूत्रयन्केचिद् बिभिदुर्वेदिमेखलाः ॥ १५ ॥
कोहिले यज्ञशालाको भाँडाकुडाहरु
र कसैले अग्नि निभाए । कत्तिले यज्ञ कुण्डमा पिसाव गरिदिए । कोहिले वेदीको
सीमा (मेखला) लाई बिगारिदिए ।।१५।।
अबाधन्त मुनीनन्ये एके पत्नीरतर्जयन् ।
अपरे जगृहुर्देवान् प्रत्यासन्नान् पलायितान् ॥ १६ ॥
कोहिले ऋषिलाई डर देखाउन लागे भने कोहि स्त्रीहरुलाई धम्क्याउने काम
गर्नलागे । कोहिले भाग्दै गरेका देवताहरुलाई पक्रेर ल्याए ।।१६।।
भृगुं बबन्ध मणिमान् वीरभद्रः प्रजापतिम् ।
चण्डेशः पूषणं देवं भगं नन्दीश्वरोऽग्रहीत् ॥ १७ ॥
मणिमानले भृगु ऋषिलाई बाँधिदिए । बीरभद्रले प्रजापति दक्षलाई कैद
गरिदिए । त्यसैगरी चण्डिसले पुषा र नन्दिश्वरले भग देवतालाई पक्रे ।।१७।।
सर्व एवर्त्विजो दृष्ट्वा सदस्याः सदिवौकसः ।
तैरर्द्यमानाः सुभृशं ग्रावभिर्नैकधाद्रवन् ॥ १८ ॥
भगवान् शंकरका पार्षदहरुको यस्तो भयंकर लीलालाई देखेर तथा उनीहरुको पत्थर
र ढुंगाको मार खाएका ऋत्विज, सदस्य तथा
देवताहरु ती सबै यताउता रहेका थिए ।।१८।।
जुह्वतः स्रुवहस्तस्य श्मश्रूणि भगवान्भवः ।
भृगोर्लुलुञ्चे सदसि योऽहसत् श्मश्रु दर्शयन् ॥ १९ ॥
भगस्य नेत्रे भगवान् पातितस्य रुषा भुवि ।
उज्जहार सदःस्थोऽक्ष्णा यः शपन्तं असूसुचत् ॥ २० ॥
उनीहरुले रिसाउँदै भग देवतालाई पक्रेर आँखा निकालिदिए । किनकि यीनले
दक्षलाई उक्साएका थिए
॥ २० ॥
पूष्णो ह्यपातयद् दन्तान् कालिङ्गस्य यथा बलः ।
शप्यमाने गरिमणि योऽहसद् दर्शयन्दतः ॥ २१ ॥
जसरी अनिरुद्रको बिबाहमा बलरामजीले कलिंग राजाको दाँत उडाएका थिए त्यसैगरी
पुषाको दाँत भाँचे किनकि दक्षले महादेवलाई गालि गरिरहेका बेलामा यिनले दाँत देखाएर
हाँसेका थिए ।।२१।।
आक्रम्योरसि दक्षस्य शितधारेण हेतिना ।
छिन्दन्नपि तदुद्धर्तुं नाशक्नोत् त्र्यम्बकस्तदा ॥ २२ ॥
त्यसपछि उनीहरु दक्षको छातिमा बसेर तेजिलो तरवारले उसकोे सिर काट्न
लागे । तर धेरै कोसिस गर्दापनि उसलाई गर्धनबाट अलग गर्न सकेनन् ।।२२।।
शस्त्रैरस्त्रान्वितैरेवं अनिर्भिन्नत्वचं हरः ।
विस्मयं परमापन्नो दध्यौ पशुपतिश्चिरम् ॥ २३ ॥
कुनैप्रकारले पनि दक्षको छाला काट्न नसकेपछि वीरभद्रलाई आश्चर्य भयो ॥ २३ ॥
दृष्ट्वा संज्ञपनं योगं पशूनां स पतिर्मखे ।
यजमानपशोः कस्य कायात्तेनाहरच्छिरः ॥ २४ ॥
उनले केहि समय विचार गरे अनि जसरी यज्ञमा पशुलाई मारिएको थियौ त्यसरी
नै दक्षको सिर छुट्टयाए ।।२४।।
साधुवादस्तदा तेषां कर्म तत्तस्य शंसताम् ।
भूतप्रेतपिशाचानां अन्येषां तद्विपर्ययः ॥ २५ ॥
यो देखेर भूत प्रेत पिशाचादिहरु उनको यस्तो कामको प्रशंसा गर्नलागे र
यसरी दक्षको यज्ञमा कोलाहल मच्चाए ॥ २५ ॥
जुहावैतच्छिरस्तस्मिन् दक्षिणाग्नावमर्षितः ।
तद्देवयजनं दग्ध्वा प्रातिष्ठद् गुह्यकालयम् ॥ २६ ॥
वीरभद्रले अत्यन्त कुपित भएर दक्षको सिर दक्षिणाग्निमा हालिदिए ।
यज्ञशालामा आगो लगाइदिए यसरी यज्ञको विध्वंस गरेर कैलाश पर्वत फर्के ।।२६।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
चतुर्थस्कन्धे दक्षयज्ञविध्वंसो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
