श्रीमद्भागवत महापुराण
अष्टमः स्कन्धः - पञ्चमोऽध्यायः
श्रीशुक उवाच -
(अनुष्टुप्)
राजन् उदितमेतत्ते हरेः कर्माघनाशनम् ।
गजेन्द्रमोक्षणं पुण्यं रैवतं त्वन्तरं श्रृणु ॥ १ ॥
श्री शुकदेवजी भन्नुहुन्छ–
परीक्षित ! भगवान् को यो गजेन्द्रमोक्ष नाम गरेको पवित्र लीला जसले समस्त पापलाई नाश गर्दछ । यसबारेमा मैले तिमीलाई सुनाएं । अब रैवत मन्वन्तरको कथा सुन ।।१।।
पञ्चमो रैवतो नाम मनुस्तामससोदरः ।
बलिविन्ध्यादयस्तस्य सुता हार्जुनपूर्वकाः ॥ २ ॥
विभुरिन्द्रः सुरगणा राजन्भूतरयादयः ।
हिरण्यरोमा वेदशिरा ऊर्ध्वबाह्वादयो द्विजाः ॥ ३ ॥
पाचौं मनुको नाम रैवत थियो । उनी चौथो मनु तामसका सगे भाई थिए । उनको अर्जुन, बली, बिन्ध्य आदि छोराहरु थिए ।। त्यस मन्वन्तरका इन्द्रको नाम विभु थियो । भूतरय आदि गरिएका प्रधान देवताहरु थिए । परीक्षित ! त्यस समय हिरण्यरोमा, वेदशिरा उध्वबाहु आदि सप्तर्षिहरु थिए ।।३।।
पत्नीय विकुण्ठा शुभ्रस्य वैकुण्ठैः सुरसत्तमैः ।
तयोः स्वकलया जज्ञे वैकुण्ठो भगवान् स्वयम् ॥ ४ ॥
उनमा सुभ्र ऋषिकी पत्नीको नाम विकुण्ठा थियो । उनको गर्भबाट वैकुण्ठ नामका श्रेष्ठ देवताहरुका साथ आफ्नो अंसले स्वयं भगवान् वैकुण्ठ नामको अवतार धारण गरे ।।४।।
वैकुण्ठः कल्पितो येन लोको लोकनमस्कृतः ।
रमया प्रार्थ्यमानेन देव्या तत्प्रियकाम्यया ॥ ५ ॥
उनले लक्ष्मीदेवीको प्रार्थनाले उनलाई प्रसन्न गराउनका लागि वैकुण्ठ धामको रचना गरेका थिए । जुन समस्त लोकमा प्रसिद्ध छ ।। ५।।
तस्यानुभावः कथितो गुणाश्च परमोदयाः ।
भौमान् रेणून्स विममे यो विष्णोर्वर्णयेद्गु णान् ॥ ६ ॥
वहाँ वैकुण्ठनाथको कल्याणमय र प्रभावको वर्णन मैले पहिला तेश्रोस्कन्धमा बताइसकेको छु । भगवान् विष्णुको सम्पूर्ण गुणको वर्णन त उसैले गर्न सक्दछ जसले पृथ्वीको परमाणुहरुको गन्ति गर्न सक्दछ ।।६।।
षष्ठश्च चक्षुषः पुत्रः चाक्षुषो नाम वै मनुः ।
पूरु पूरुष सुद्युम्न प्रमुखाश्चाक्षुषात्मजाः ॥ ७ ॥
छैटौं मनु चक्षुका पुत्र चाक्षुष थिए । पुरु पुरुष, सुद्युम्न आदि धेरै छोरा थिए ।।७।।
इन्द्रो मन्त्रद्रुमस्तत्र देवा आप्यादयो गणाः ।
मुनयस्तत्र वै राजन् हविष्मद् वीरकादयः ॥ ८ ॥
त्यसबेलाका इन्द्रको नाम मन्त्रद्रुम थियो । आप्य आदि गरिएका प्रधान देवता थिए । त्यस मन्वन्तरमा हविष्यमान् र वीरक आदि सप्तर्षिहरु थिए ।।८।।
तत्रापि देवः सम्भूत्यां वैराजस्याभवत् सुतः ।
अजितो नाम भगवान् अंशेन जगतः पतिः ॥ ९ ॥
जगत्पति भगवान्ले त्यस समय पनि वैराजकी पत्नी सम्भूतिको गर्भबाट अजित नामको अंशावतार ग्रहण गर्नुभएको थियो ।।९।।
पयोधिं येन निर्मथ्य सुराणां साधिता सुधा ।
भ्रममाणोऽम्भसि धृतः कूर्मरूपेण मन्दरः ॥ १० ॥
वहाँले समुद्र मन्थन गरेर देवताहरुलाई अमृत पियाउनु भएको थियो । तथा वहाँले नै कक्षपरुप धारण गरेर मन्दराचलको आधार बन्नुभएको थियो ।।१०।।
श्रीराजोवाच -
यथा भगवता ब्रह्मन् मथितः क्षीरसागरः ।
यदर्थं वा यतश्चाद्रिं दधाराम्बुचरात्मना ॥ ११ ॥
राजाले सोधे -
भगवन् ! भगवानले क्षीरसागर मन्थन कसरी गर्नुभयो ? वहाँले कक्ष्छपरुप धारण गरेर कुन कारण र कुन उद्देश्यले मन्दराचललाई आफ्नो पिठ्यूँ मा धारण गर्नु भयो ।।११।।
यथामृतं सुरैः प्राप्तं किं चान्यद् अभवत् ततः ।
एतद्भतगवतः कर्म वदस्व परमाद्भुततम् ॥ १२ ॥
त्वया संकथ्यमानेन महिम्ना सात्वतां पतेः ।
नातितृप्यति मे चित्तं सुचिरं तापतापितम् ॥ १३ ॥
त्यस समयमा देवताहरुलाई अमृत कसरी मिल्यो ? र अरु कुन कुन वस्तहरु समुद्रबाट निक्लियो ? भगवान्को यो लीला धेरै अद्भुत छ, तपाई भक्तवत्सल भगवान्को महिमा जसरी वर्णन गर्नुहुन्छ त्यसरी नै मेरो हृदय त्यसलाई सुन्नलाई अझ उत्सुक हुन्छ । त्यसबाट अघाउने त कुरै भएन किनकि मेरो हृदय धेरै दिन देखि यो त्रिविध तापले जलिरहेकोछ ।।१२ ।१३।।
श्रीसूत उवाच -
सम्पृष्टो भगवानेवं द्वैपायनसुतो द्विजाः ।
अभिनन्द्य हरेर्वीर्यं अभ्याचष्टुं प्रचक्रमे ॥ १४ ॥
सूतजीले भने–
शौनकादि ऋषिहरु ! भगवान् श्री शुकदेवजीले राजा परीक्षितको यस्तो प्रश्नलाई अभिनन्दन गरेर भगवान्को समुद्रमन्थनको लीलाको वर्णन आरम्भ गरे ।।१४।।
श्रीशुक उवाच -
यदा युद्धेऽसुरैर्देवा बध्यमानाः शितायुधैः ।
गतासवो निपतिता नोत्तिष्ठेरन् स्म भूरिशः ॥ १५ ॥
शुकदेवजीले भन्नुभयो–
परीक्षित ! त्यस समयको कुरा हो, असुरहरुले आफ्नो तीखो शास्त्रले देवताहरुलाई पराजित गरिदिए । धेरैले आफ्नो प्राण त्यागे, रणभूमिका लडेर कति उठ्न सकेनन ।।१५।।
यदा दुर्वाससः शापात् सेन्द्रा लोकास्त्रयो नृप ।
निःश्रीकाश्चाभवंस्तत्र नेशुरिज्यादयः क्रियाः ॥ १६ ॥
दुर्वासाको श्रापले तीनै लोक र इन्द्रको पनि श्रीहीन भएको थियो । जहासम्म कि यज्ञादि धर्म कर्महरु पनि लोप भएका थिए ।।१६।।
निशाम्यैतत् सुरगणा महेन्द्रवरुणादयः ।
नाध्यगच्छन्स्वयं मन्त्रैः मंत्रयन्तो विनिश्चितम् ॥ १७ ॥
यो सबै दर्दशा देखेर इन्द्र वरुण आदि देवताहरुले आपसमा धेरै शोच विचार गरे तर कुनै निश्चय गर्न सकेनन ।।१७।।
ततो ब्रह्मसभां जग्मुः मेरोर्मूर्धनि सर्वशः ।
सर्वं विज्ञापयां चक्रुः प्रणताः परमेष्ठिने ॥ १८ ॥
त्यस पछि उनीहरु सबै सुमेरुको शिखरमा स्थित ब्रह्माजीको सेवामा उपस्थित भएरआफ्नो परिस्थितिका बारेमा वताए ।।१८।।
स विलोक्येन्द्रवाय्वादीन् निःसत्त्वान् गगतप्रभान् ।
लोकान् अमंगलप्रायान् असुरानयथा विभुः ॥ १९ ॥
ब्रह्माजीले पनि स्वयं देख्नुभयो कि इन्द्र वायु आदि देवताहरु श्रीहीन एवं शक्तिहीन भएका छन सबैको परिस्थित धेरै विकट र शंकटमा परेको छ । असुरहरु यसको उल्टो फले फूलेका छन ।।१९।।
समाहितेन मनसा संस्मरन् पुरुषं परम् ।
उवाचोत्फुल्लवदनो देवान्स भगवान्परः ॥ २० ॥
राजा परीक्षितले सोधे–
सबै कुराले सम्पन्न हुनुभएका ब्रह्माजीले आफ्नो मनलाई एकाग्र गरेर परम पुरुष भगवान्को स्मरण गरे । एकै छिन पछि प्रफुल्लित मनले देवताहरुलाई सम्बोधन गर्दै भन्नुभयो ।।२०।।
(इंद्रवज्रा)
अहं भवो यूयमथोऽसुरादयो
मनुष्यतिर्यग् द्रुमघर्मजातयः ।
यस्यावतारांशकलाविसर्जिता
व्रजाम सर्वे शरणं तमव्ययम् ॥ २१ ॥
देवताहरु ! म शंकर, तिमीहरु तथा असुर, दैत्य, मानिस, पशु, पक्षी, वृक्ष र स्वदेज आदि सबै प्राणीहरुलाई वहाँ विराट स्वरुपले आफ्नो सानो अंशबाट रच्नु भएको हो । अब हामीहरु उनै अविनाशी प्रभुको शरण परौं ।।२१।।
न यस्य वध्यो न च रक्षणीयो
नोपेक्षणीयादरणीयपक्षः ।
अथापि सर्गस्थितिसंयमार्थं
धत्ते रजःसत्त्वतमांसि काले ॥ २२ ॥
यद्यपि वहाँको दृष्टिमा न कुनै बधका पात्र छन न ता दयाकै पात्र छन । फेरी पनि सृष्टि, स्थति र प्रलयका लागि समय समयमा वहाँ रजोगुण, तमोगुण र सत्वगुणलाई स्वीकार गर्नुहुन्छ ।।२२।।
अयं च तस्य स्थितिपालनक्षणः
सत्त्वं जुषाणस्य भवाय देहिनाम् ।
तस्माद् व्रजामः शरणं जगद्गुयरुं
स्वानां स नो धास्यति शं सुरप्रियः ॥ २३ ॥
वहाँले यस समय प्राणीहरुको कल्याणका लागि सत्वगुणलाई स्वीकार गरिरहनु भएको छ । यसैले यो जगतको स्थिति र रक्षाको अवसर हो । त्यसैले हामी सबै उनै जगत गुरु परमात्माको शरण ग्रहण गर्दछौं । वहाँ देवताहरुका प्रिय हुनुहुन्छ । देवताहरु वहाँका प्यारा छन ।।२३।।
श्रीशुक उवाच –
(अनुष्टुप्)
इत्याभाष्य सुरान्वेधाः सह देवैररिन्दम ।
अजितस्य पदं साक्षात् जगाम तमसः परम् ॥ २४ ॥
परीक्षित ! देवताहरुले यसो भनेर ब्रह्माजीले देवताहरुलाइ साथै लिएर भगवान् अजितको निजधाम वैकुण्ठमा जानुभयो । त्यो धाम तमोमयी प्रकृति भन्दा पर छ ।।२४।।
तत्रादृष्टस्वरूपाय श्रुतपूर्वाय वै विभो ।
स्तुतिमब्रूत दैवीभिः गीर्भिस्त्ववहितेन्द्रियः ॥ २५ ॥
उनीहरुले भगवान्को धामको सम्बन्धमा पहिले नै केहि कुरा सुनिसकेका थिए । तर त्यहाँ गए पछि उनीहरुले केहि पनि देखेनन् त्यसैले ब्रहजीले एकग्र मनले वेदवाणीद्वारा भगवान्को स्तुति गर्न लाग्नुभयो ।।२५।।
(इंद्रवज्रा)
श्रीब्रह्मोवाच -
अविक्रियं सत्यमनन्तमाद्यं
गुहाशयं निष्कलमप्रतर्क्यम् ।
मनोऽग्रयानं वचसानिरुक्तं
नमामहे देववरं वरेण्यम् ॥ २६ ॥
ब्रह्माजीले भन्नुभयो–
भगवन् ! तपाई निर्विकार, सत्य, अनन्त, आदिपुरुष, सबको हृदयमा अन्तर्यामी रुपले विराजमान, अखण्ड एवं अतर्क्य हुनुहुन्छ । मन जहाँजहाँ जान्छ त्यहाँ त्यहाँ तपाई पहिले नै विद्यमान हुनुहुन्छ । वाणी तपाईको निरुपण गर्न सक्तैन । तपाई समस्त देवताहरुको आराधनिय र स्वयंप्रकाश हुनुहुन्छ । हामी सबै तपाईको चरणमा नमस्कार गर्दछौं ।।२६।।
विपश्चितं प्राणमनोधियात्मनां
अर्थेन्द्रियाभासमनिद्रमव्रणम् ।
छायातपौ यत्र न गृध्रपक्षौ
तमक्षरं खं त्रियुगं व्रजामहे ॥ २७ ॥
शुकदेवजी भन्नुहुन्छ–
तपाई प्राण मन बुद्धि र अहंकारका ज्ञाता हुनुहुन्छ । इन्द्रिय र उसको विषय दुवै नै तपाई द्वारा प्रकाशित हुन्छ । अज्ञानले तपाईमा स्पर्श गर्न सक्तैन । प्रकृतिको विकार मर्ने जीउने शरीरबाट तपाई रहित हुनुहुन्छ । जीवको दुवै पक्ष अविद्या र विद्या तपाईमा विलकुल छैन । तपाई अविनाशी र सुखस्वरुप हुनुहुन्छ । सत्ययुग, त्रेता र द्वापरमा तपाई प्रकटरुपले नै विराजमान हुनुहुन्छ । हामी सबै तपाईको शरणको ग्रहण गर्दछौं ।।२७।।
अजस्य चक्रं त्वजयेर्यमाणं
मनोमयं पञ्चदशारमाशु ।
त्रिनाभि विद्युच्चलमष्टनेमि
यदक्षमाहुस्तमृतं प्रपद्ये ॥ २८ ॥
यो शरीर जीवको एक मनोमय चक्र हो यो सधैं घुमिरहन्छ । दस इन्द्रिय र पाँच प्राण यी पन्द्र यसको आरो हो । सत्व, रज तम यी तीन गुण यसको नाभि हो । पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, मन, बुद्धि र अहंकार यो आठ यसमा नेमि पांग्रोको घेरा हो । स्वयं माया यसलाई संचालन गर्दछिन । र यो विजुली भन्दा पनि धेरै शीघ्रगामी छ । यस चक्रको धुरी स्वयं परमात्मा हुनुहुन्छ । वहाँ नै एक मात्र सत्य हुनुहुन्छ, हामी वहाँकै शरणमा छौं ।।२८।।
य एकवर्णं तमसः परं तद्
अलोकमव्यक्तमनन्तपारम् ।
आसां चकारोपसुपर्णमेनं
उपासते योगरथेन धीराः ॥ २९ ॥
जो एकमात्र ज्ञानस्वरुप हुनुहुन्छ र प्रकृतिबाट पर एवं अदृश्य हुनुहुन्छ । जो समस्तु वस्तको मूलमा स्थित अव्यक्त हुनुहुन्छ र देश काल अथवा वस्तुबाट जसको पार पाउन सकिदैन, उनै प्रभु यस जीवका हृदयमा अन्तर्यामी रुपले विराजमान रहनुहुन्छ । विचारशील मानिस भक्तियोग द्वारा वहाँको आराधना गर्दछन ।।२९।।
न यस्य कश्चातितितर्ति मायां
यया जनो मुह्यति वेद नार्थम् ।
तं निर्जितात्मात्मगुणं परेशं
नमाम भूतेषु समं चरन्तम् ॥ ३० ॥
जुन मायाबाट मोहित भएर जीव आफ्नो वास्तविक लक्ष अथवा स्वरुपलाई भुलेको हुन्छ, वहाँको यस मायाबाट पार पाउन र उलंघन गर्न कसैले सक्तैन । परन्तु सर्वशक्तिमान प्रभु आफ्नो माया तथा उसको गुणलाई आफ्नो वशमा पारेर सबै प्राणीहरुको हृदयमा समभावले विचरण गर्नुहुन्छ । जीव आफ्नो पुरुषार्थले होइन वहाँको कृपाले नै वहाँलाई प्राप्त गर्न सक्दछन । हामी वहाँको चरणमा नमस्कार गर्दछौं ।।३०।।
इमे वयं यत्प्रिययैव तन्वा
सत्त्वेन सृष्टा बहिरन्तराविः ।
गतिं न सूक्ष्मामृषयश्च विद्महे
कुतोऽसुराद्या इतरप्रधानाः ॥ ३१ ॥
हामी देवता र ऋषिगणहरु पनि वहाँको परम प्रिय सत्वमय शरीरबाट नै उत्पन्न भएका हौं । तापनि हामी पनि वहाँको वास्तविक स्वरुपलाई जान्दैनौं भने रजो गुण एवं तमोगुण प्रधान भएका असुरहरुले वहाँलाई कसरी जान्न सक्छन र ? उनै प्रभुको चरणमा हामी नमस्कार गर्दछौं ।।३१।।
पादौ महीयं स्वकृतैव यस्य
चतुर्विधो यत्र हि भूतसर्गः ।
स वै महापूरुष आत्मतन्त्रः
प्रसीदतां ब्रह्म महाविभूतिः ॥ ३२ ॥
वहाँले नै बनाउँनु भएको यो पृथ्वी वहाँको चरण हो । यसै पृथ्वीमा जरायुज, अण्डज, स्वदेज र उद्वीज यी चार प्रकारका प्राणीहरु रहन्छन । वहाँ परम स्वतन्त्र परम ऐश्वर्य सम्पन्न पुरुषोत्तम परब्रह्म हामीमा प्रसन्न हुन ।।३२।।
अम्भस्तु यद्रेत उदारवीर्यं
सिध्यन्ति जीवन्त्युत वर्धमानाः ।
लोका स्त्रयोऽथाखिललोकपालाः
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३३ ॥
परम शक्तिशाली जल वहाँको वीर्य हो । यसैबाट तीनै लोक र सबै लोकका लोकपाल उत्पन्न हुन्छन । बढ्दछन र जीवित रहन्छ । वहाँ ऐश्वर्यशाली परमब्रह्म हामीमा प्रशन्न हुनुहोस ।।३३।।
सोमं मनो यस्य समामनन्ति
दिवौकसां यो बलमन्ध आयुः ।
ईशो नगानां प्रजनः प्रजानां
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३४ ॥
श्रुतिहरु भन्दछ कि चन्द्रमा वहाँ प्रभुको मन हो । यो चन्द्रमा नै सबै देवताहरुको अन्न बल एवं आयु हो । उहि वृक्षका सम्म्राट एवं प्रजाको बृद्धि गराउने वाला हो । यस्तो मनलाई स्वीकार गर्ने परम ऐश्वर्यशाली भगवानले हाम्रो रक्षा गरुन ।।३४।।
अग्निर्मुखं यस्य तु जातवेदा
जातः क्रियाकाण्डनिमित्तजन्मा ।
अन्तःसमुद्रेऽनुपचन्स्वधातून्
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३५ ॥
अग्नि वहाँको मुख हो । यसको उत्पत्ति वेद र यज्ञ यज्ञादि कर्मकाण्ड सम्पन्न गर्नका लागि नै भएको हो । यो अग्नि नै शरीरको भित्र जठराग्नि रुपले र समुद्रको भित्र वडवानलको रुपमा रहेर उनमा रहने अन्न जल आदि धातुलाई पाचने गराउदछ र सबै द्रव्यको उत्पत्ति पनि उसैबाट भएको हो । यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।३५।।
यच्चक्षुरासीत्तरणिर्देवयानं
त्रयीमयो ब्रह्मण एष धिष्ण्यम् ।
द्वारं च मुक्तेरमृतं च मृत्युः
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३६ ॥
जसद्वारा जीवलाइ देवमार्गबाट ब्रह्मलोक प्राप्त हुन्छ । जो वेदको साक्षात मुर्ति र भगवान्को ध्यान गर्न योग्य धाम हो । जुन पुण्यलोकस्वरुप हुनाका कारण मुक्तिको द्वार एवं अमृतमय हुन र कालरुप हुनाका कारण मृत्यु पनि हुन यस्तो सूर्य जसको आँखा हुन, यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।३६।।
प्राणादभूद् यस्य चराचराणां
प्राणः सहो बलमोजश्च वायुः ।
अन्वास्म सम्राजमिवानुगा वयं
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३७ ॥
प्रभुको प्राणबाटैनै चराचर जीवको प्राण तथा वहाँको मानसिक, शारीरिक र इन्द्रिय सम्बन्धि बल दिने भएको वायु प्रकट हुन्छ वहा चक्रवती सम्राट हुनुहुन्छ इन्द्रियका अधिष्ठातृ देवता हामी सबैका वहाँको आदेश पालना गर्नेमात्र हौं । यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।३७।।
श्रोत्राद् दिशो यस्य हृदश्च खानि
प्रजज्ञिरे खं पुरुषस्य नाभ्याः ।
प्राणेन्द्रियात्मासुशरीरकेतः
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३८ ॥
जसको कानबाट दिशाहरु हृदयबाट इन्द्रिय गोलोक र नाभिबाट आकाश उत्पन्न भयो जुन पाँचौं प्राण ( प्राण, अपान, उदान, समान र व्यान ) दश इन्द्रिय , पाँचौं असु ( नाग, कुर्म, कृकल, देवदत्त र धनन्जय) एवं शरीरको आश्रय हो । यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।३८।।
बलान्महेन्द्रस्त्रिदशाः प्रसादान्
मन्योर्गिरीशो धिषणाद्विरिञ्चः ।
खेभ्यस्तु छन्दांस्यृषयो मेढ्रतः कः
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ३९ ॥
जसको बलबाट इन्द्र, प्रशन्नताले सबै देवगणहरु, क्रोधले शंकर, बुद्धिले ब्रह्मा, इन्द्रियले बेद र ऋषि तथा लिंगले प्रजापति उत्पत्ति भए । यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।३९।।
श्रीर्वक्षसः पितरश्छाययाऽऽसन्
धर्मः स्तनादितरः पृष्ठतोऽभूत् ।
द्यौर्यस्य शीर्ष्णोऽप्सरसो विहारात्
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४० ॥
जसको वक्षस्थलले लक्ष्मि छायाले पितृगण, स्तनले धर्म, पीठले अधर्म, सिरले आकाश, र विहारबाट अप्सराहरु प्रकट भए । यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।४०।।
विप्रो मुखं ब्रह्म च यस्य गुह्यं
राजन्य आसीद् भुजयोर्बलं च ।
ऊर्वोर्विडोजोङ्घ्रिरवेदशूद्रौ
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४१ ॥
जसको मुखबाट ब्राह्मण र अत्यन्त रहस्यमय वेद, हातहरुबाट क्षत्रिय र बल, जाँघबाट वैश्य र वहाँको बृत्ति—व्यापारकुशलता तथा चरणबाट वेदबाह्य शूद्र र उनको सेवा आदि वृत्ति प्रकट भयो । यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।४१।।
लोभोऽधरात् प्रीतिरुपर्यभूद् द्युतिः
नस्तः पशव्यः स्पर्शेन कामः ।
भ्रुवोर्यमः पक्ष्मभवस्तु कालः
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४२ ॥
जसको तल्लो ओठबाट लोभ र माथिल्लो ओठबाट प्रिति, नाकबाट कान्ति स्पर्शबाट पशुहरुको प्रिय काम, आँखिभौंबाट यम र नेत्रको रौंबाट कालको उत्पत्ति भयो , यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।४२।।
द्रव्यं वयः कर्म गुणान्विशेषं
यद्योगमायाविहितान्वदन्ति ।
यद्दुर्विभाव्यं प्रबुधापबाधं
प्रसीदतां नः स महाविभूतिः ॥ ४३ ॥
पञ्चभूत, काल, कर्म, सत्वादि गुण र जुन विवेकी पुरुषले निराकरण गर्न सक्ने गर्ने योग्य निर्वचनीय वा अनिवर्चनीय विशेष पदार्थ हुन्छ । ती सबै भगवान्को योगमायाले बनेको हो भनि शास्त्र भन्दछ । यस्ता परम ऐश्वर्यशाली भगवान हामी संग प्रसन्न हुनुहोस ।।४३।।
नमोऽस्तु तस्मा उपशान्तशक्तये
स्वाराज्यलाभप्रतिपूरितात्मने ।
गुणेषु मायारचितेषु वृत्तिभिः
न सज्जमानाय नभस्वदूतये ॥ ४४ ॥
जुन माया निर्मित गुणमा दर्शनादि वृत्तिहरुद्वारा आसक्त हदैन, जो वायुको समान सधै असंग रहन्छ । जसमा समस्त शक्तिहरु शान्त हुन्छन, उन आफ्नो आनन्दको लाभले परिपूर्ण आत्मस्वरुप भगवानलाई हाम्रो नमस्कार छ ।।४४।।
(अनुष्टुप्)
स त्वं नो दर्शयात्मानं अस्मत् करणगोचरम् ।
प्रपन्नानां दिदृक्षूणां सस्मितं ते मुखाम्बुजम् ॥ ४५ ॥
प्रभो ! हामी तपाईका शरणागत हौं र हामी चाहान्छौं कि मन्द मुस्कानले युक्त तपाईको मुखकमल तपाईको यिनै नेत्रद्वारा देखौं । तपाईले कृपा गरेर हामीलाई त्यसको दर्शन गराउनु होस ।।४५।।
तैस्तैः स्वेच्छाधृतै रूपैः काले काले स्वयं विभो ।
कर्म दुर्विषहं यन्नो भगवान् तत्करोति हि ॥ ४६ ॥
प्रभो ! तपाई समय समयमा स्वयं नै आफ्नो इच्छाले अनेक रुप धारण गर्नु हुन्छ । र जुन काम हाम्रा लागि अत्यन्त कठिन हुन्छ, त्यसलाई तपाई सहज मै गर्नुहुन्छ । तपाई सर्वशक्तिमान हुनुहुन्छ । तपाईका लागि यसमा कुन कुरा कठिनाई भन्ने हुन्छ र ।।४६।।
क्लेशभूर्यल्पसाराणि कर्माणि विफलानि वा ।
देहिनां विषयार्तानां न तथैवार्पितं त्वयि ॥ ४७ ॥
क्लेश धेरै हुन्छ तर फल धेरै कम निक्लन्छ । अधिकांशमा त उसलाई विफलता नै हात लाग्दछ । तर जसले तपाईलाई आफ्नो कर्म समर्पण गर्दछन त्यसो गर्नाले उसलाई परम सुख मिल्दछ । त्यो स्वयं फलरुपि हो ।।४७।।
नावमः कर्मकल्पोऽपि विफलायेश्वरार्पितः ।
कल्पते पुरुषस्यैव स ह्यात्मा दयितो हितः ॥ ४८ ॥
विषयको लोभमा परेर जो देहाभिमानिले दुःख भोगिरहन्छ । उसलाई परिश्रम गर्नालले परिश्रम तथा क्लेश
भगवान्मा समर्पित गरेको सानो कर्म पनि विफल कहिल्यै हुदैन किनकि भगवान् जीवको परम हितैषि, परम प्रियतम र आत्मा नै हो ।।४८।।
यथा हि स्कन्धशाखानां तरोर्मूलावसेचनम् ।
एवं आराधनं विष्णोः सर्वेषां आत्मनश्च हि ॥ ४९ ॥
जसरी बृक्षले जराबाट तानेको पानी उसको ठुला ठुला साना हाँगामा सिंचित हुन्छ त्यसरी नै सर्वात्मा भगवान्को आराधना सम्पूर्ण प्राणीहरुको र आफ्नो पनि आराधना हुन्छ ।।४९।।
नमस्तुभ्यं अनन्ताय दुर्वितर्क्यात्मकर्मणे ।
निर्गुणाय गुणेशाय सत्त्वस्थाय च साम्प्रतम् ॥ ५० ॥
तीनै काल र त्यो भन्दा पनि पर एकरसमा हुनु भएका । जसको लीलाहरुको विषयमा तर्क वितर्क बाट सिध्द हुन सक्तैन । जो स्वयं गुणबाट पर रहेर पनि सबै गुणका स्वामी हुनुहुन्छ र हर समय सत्वगुणमा स्थित हुनुहुन्छ । यस्ता तपाईलाई भगवान् लाई हामी बारम्बार नमस्कार गर्दछौं ।।५०।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
अष्टमस्कन्धे अमृतमथने पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
