श्रीमद्भागवत महापुराण
अष्टमः स्कन्धः - नवमोऽध्यायः
श्रीशुक उवाच -
(अनुष्टुप्)
तेऽन्योन्यतोऽसुराः पात्रं हरन्तस्त्यक्तसौहृदाः ।
क्षिपन्तो दस्युधर्माण आयान्तीं ददृशुः स्त्रियम् ॥ १ ॥
शुकदेवजी भन्नुहुन्छ–
महाराज परीक्षित ! असुर आपसको प्रेम र सद्भावलाई छोडेर एक आर्काको निन्दा गरिरहेका थिए । डाँकाको जस्तै एक अर्काको हातबाट कलश खोसाखोस गरिरहेका थिए । यसै बिचमा उनीहरुले एउटी सुन्दरी स्त्री उनीहरु तिर आईरहेको देखे ।।१।।
अहो रूपमहो धाम अहो अस्या नवं वयः ।
इति ते तां अभिद्रुत्य पप्रच्छुर्जातहृच्छयाः ॥ २ ॥
का त्वं कञ्जपलाशाक्षि कुतो वा किं चिकीर्षसि ।
कस्यासि वद वामोरु मथ्नतीव मनांसि नः ॥ ३ ॥
उनीहरुले यो सोचे कि यो कस्तो विचित्रको रुप हो । शरीरबाट कस्तो कान्ति निस्किएको छ । उमेर पनि भर्खरको छ ! यो देखेर अब उनीहरु आपसमा झै भगडा गर्न छाडेर ती केटी भएतिर नै दौडे । उनीहरुले काम मोहित भएर उनीसंग सोधे– कमलनयनी ! तिमी को हौ ? कहाँबाट आएकी हौ ? के गर्न चाहान्छ्यौ ? सुन्दरी ! तिमी कसकी कन्या हौ ? तिमीलाई देखेर हाम्रो मनमा खलबली मच्चिएको छ ।।३।।
न वयं त्वामरैर्दैत्यैः सिद्धगन्धर्वचारणैः ।
नास्पृष्टपूर्वां जानीमो लोकेशैश्च कुतो नृभिः ॥ ४ ॥
हामी सम्झन्छौं कि अहिलेसम्म देवता, दैत्य, गन्धर्व, चारण र लोकपालहरुले पनि तिमीलाई स्पर्श सम्म पनि गरेका छैनन । फेरी मानिसले ता कसरी छुन पाउछन् र ? ।।४।।
नूनं त्वं विधिना सुभ्रूः प्रेषितासि शरीरिणाम् ।
सर्वेन्द्रियमनःप्रीतिं विधातुं सघृणेन किम् ॥ ५ ॥
सुन्दरी ! अवस्य पनि विधाताले दया गरेर शरीरधारिहरुका सम्पूर्ण इन्द्रयहरु एवं मनको तृप्त गर्नका लागि नै तिमीलाई यहाँ पठाएका हुन ।।५।।
सा त्वं नः स्पर्धमानानां एकवस्तुनि मानिनि ।
ज्ञातीनां बद्धवैराणां शं विधत्स्व सुमध्यमे ॥ ६ ॥
हे मानिनी ! हामीहरु एकै जातिका हौं तापनि हामी सबै एउटै वस्तु चाहिरहेका छौं त्यसैले हामीमा डाहा इर्ष्या र सत्रुता बढेको छ । सुन्दरी ! अब तिमीले नै हाम्रो झगडा मिलाइदेउ ।।६।।
वयं कश्यपदायादा भ्रातरः कृतपौरुषाः ।
विभजस्व यथान्यायं नैव भेदो यथा भवेत् ॥ ७ ॥
हामी सबै कश्यपजीका छोरा भएकाले भाई भाई हौं । हामीले अमृतका लागि ठुलो पुरुषार्थ गर्यौं । तिमीले न्याय अनुसार निस्पक्षभावले यो अमृत बाँडिदेऊ । जसले गर्दा हामीहरुमा फेरी झगडा हुनु नपाओस ।।७।।
इति उपामंत्रितो दैत्यैः मायायोषिद् वपुर्हरिः ।
प्रहस्य रुचिरापाङ्गैः निरीक्षन् इदमब्रवीत् ॥ ८ ॥
जब असुरहरुले यस प्रकार प्रार्थना गरे तव लीलाले स्त्री भेष गर्नुभएका भगवान्ले अलि मुस्कुराउँदै लजालु हेराइले उनीहरुलाई हेर्दै भन्नुभयो ।।८।।
श्रीभगवानुवाच -
कथं कश्यपदायादाः पुंश्चल्यां मयि संगताः ।
विश्वासं पण्डितो जातु कामिनीषु न याति हि ॥ ९ ॥
भगवान्ले भन्नुभयो–
तपाईहरु महर्षि कश्यपका पुत्र हुनुहुन्छ तर म कुलटा स्त्री हुँ । तपाईहरुले म माथि न्यायको भार किन हाल्दै हुनुहुन्छ ? विवेकी पुरुषले स्वेच्छाचारिणी स्त्रीको विश्वास कहिले पनि गर्दैनन् ।।९।।
सालावृकाणां स्त्रीणां च स्वैरिणीनां सुरद्विषः ।
सख्यान्याहुरनित्यानि नूत्नंै नूत्नं विचिन्वताम् ॥ १० ॥
दैत्यहरु ! कुकुर र व्यभिचारिणी स्त्रीको मित्रता स्थायी हुदैन । ती दुवैले सधैं नयाँ नयाँ शिकार खोज्दछन ।।१०।।
श्रीशुक उवाच -
इति ते क्ष्वेलितैस्तस्या आश्वस्तमनसोऽसुराः ।
जहसुर्भावगम्भीरं ददुश्चामृतभाजनम् ॥ ११ ॥
शुकदेवजी भन्नुहुन्छ–
परीक्षित ! मोहिनीको परिहासले भरिएको वाणीले दैत्यको मनमा अरु पनि विश्वास बढ्यो । उनीहरुले गम्भिर भावले हाँसेर अमृतको कलश मोहिनीको हातमा दिए ।।११।।
ततो गृहीत्वामृतभाजनं हरिः
बभाष ईषत् स्मितशोभया गिरा ।
यद्यभ्युपेतं क्व च साध्वसाधु वा
कृतं मया वो विभजे सुधामिमाम् ॥ १२ ॥
भगवान्ले अमृतको कलश आफ्ने हातमा लिएर अलिकति मुस्कुराउँदै मीठो वोलीले भन्नुभयो– म उचित या अनुचित जे जसो गरौं त्यो सबै तिमीहरुले स्वीकार गनु पर्दछ तब मात्र म यो अमृत बाँड्न सक्छु ।।१२।।
इत्यभिव्याहृतं तस्या आकर्ण्यासुरपुंगवाः ।
अप्रमाणविदस्तस्याः तत् तथेत्यन्वमंसत ॥ १३ ॥
ठुला ठुला दैत्यहरुले मोहिनीको यो मिठो कुरा सुनेर उनको कुरामा कुनै शंका जनाएनन् त्यसैले एकै स्वरमा हुन्छ भनेर स्वीकार गरे । यसको कारण यो थियो कि उनीहरुलाई मोहिनीको वास्तविक स्वरुपको बारेमा थाहा थिएन ।।१३।।
अथोपोष्य कृतस्नाना हुत्वा च हविषानलम् ।
दत्त्वा गोविप्रभूतेभ्यः कृतस्वस्त्ययना द्विजैः ॥ १४ ॥
त्यस पछि एक दिन उपवास गरेर सबैले स्नान गरे । हविष्यले अग्निमा हवन गरे । गाई ब्राह्मण र समस्त प्राणीलाई घाँस चारा अन्न धनादि यथायोग्य दान दिए । र ब्राह्मणले स्वस्तयन गराए ।।१४।।
यथोपजोषं वासांसि परिधायाहतानि ते ।
कुशेषु प्राविशन्सर्वे प्राग् अग्रेष्वभिभूषिताः ॥ १५ ॥
आफ्नो आफ्नो रुचि अनुसार सबैले नयाँ नयाँ वस्त्र धारण गरे । नयाँ नयाँ वस्त्रहरु पहिरिएर सबैजना कुशासनमा बसे ।।१५।।
प्राङ्मुखेषूपविष्टेषु सुरेषु दितिजेषु च ।
धूपामोदितशालायां जुष्टायां माल्यदीपकैः ॥ १६ ॥
तस्यां नरेन्द्र करभोरुरुशद्दुकूल
श्रोणीतटालसगतिर्मदविह्वलाक्षी ।
सा कूजती कनकनूपुरशिञ्जितेन
कुम्भस्तनी कलसपाणिरथाविवेश ॥ १७ ॥
देवता र दैत्य दुवै नै धूपको सुगन्ध, मालाहरु र अरु बत्तीहरुले सजाएको भव्य भवनमा पूर्व मुख गरेर आफ्नो आफ्नो आसनमा बसे । तब हातमा अमृतको कलश बोकेर मोहिनी सभाभवनमा आईन । उनले सुन्दर साडी पहिरिएकी थिइन । नितम्बको भारका कारण उनी विस्तारै पाइला सार्दथिन् । आँखा मदले विह्वल भएको थियो । कलश समान स्तन र हात्तीको सुड जस्ता तिघ्रा थिए । उनले लगाएको सुनको पाउजेवको झंकारले सभा भवनलाई शोभायमान गरेको थियो ।।१६।१७।।
तां श्रीसखीं कनककुण्डलचारुकर्ण
नासाकपोलवदनां परदेवताख्याम् ।
संवीक्ष्य सम्मुमुहुरुत्स्मितवीक्षणेन
देवासुरा विगलित स्तनपट्टिकान्ताम् ॥ १८ ॥
कानमा सुनको कुण्डल थियो.र उनको नाक, गाला तथा मुख धेरै नै सुन्दर थियो । स्वयं परमदेवता भगवान् मोहनीको रुपमा यस्तो देखिनु हुन्थ्यो कि मानौं लक्ष्मीको कुनै साथी त्यहाँ आईरहेकी छन । मोहिनीले आफ्नो हसिलो अनुहारले देवता र दैत्यलाई हेर्नु भयो जसले गर्दा त्यहाँ भएका सबै मोहित भए । त्यस समय उनको स्तनबाट पछ्यौरा केहि झरेको थियो ।।१८।।
(अनुष्टुप्)
असुराणां सुधादानं सर्पाणामिव दुर्नयम् ।
मत्वा जातिनृशंसानां न तां व्यभजदच्युतः ॥ १९ ॥
मोहिनीरुप भगवान्ले यो विचार गर्नुभयो कि यी दैत्यहरु जन्मले नै क्रुर स्वभावका छन् । यिनीहरुलाई अमृत पिलाउनु ता सर्पलाई दूध पिलाउनु जस्तै अन्याय हुनेछ । त्यसैले वहाँले असुरलाई अमृतको भाग दिनु भएन ।।१९।।
कल्पयित्वा पृथक् पंक्तीः उभयेषां जगत्पतिः ।
तांश्चोपवेशयामास स्वेषु स्वेषु च पंक्तिषु ॥ २० ॥
दैत्यान् गृहीतकलसो वञ्चयन् उपसञ्चरैः ।
दूरस्थान् पाययामास जरामृत्युहरां सुधाम् ॥ २१ ॥
भगवान्ले देवता र असुरहरुलाई अलग अलग पंक्ति बनाउनु भयो र दुवैलाई आफ्नो समुहको पंक्तिमा बसाउँनु भयो । त्यस पछि हातमा अमृतको कलश लिएर भगवान् दैत्य समुह भएको ठाँउमा जानु भयो । वहाँले हाव भाव र कटाक्षले मोहित गराएर पर बसेका देवता भएका ठाँउमा जानु भयो र उनीहरुलाई अमृत पिलाउन लाग्नु भयो । जसलाई पिउनाले बुढोपन र मृत्यको नाश हुन्छ ।।२१।।
ते पालयन्तः समयं असुराः स्वकृतं नृप ।
तूष्णीमासन्कृतस्नेहाः स्त्रीविवादजुगुप्सया ॥ २२ ॥
हे परीक्षित असुरहरुले आफुले गरेको प्रतिज्ञाको पालन गरिरहेका थिए । उनीहरु स्त्रीसंगको झगडाले आफ्नो निन्दा हुने सम्झन्थे । त्यसैले उनीहरु चुपो लागेर बसे ।।२२।।
तस्यां कृतातिप्रणयाः प्रणयापायकातराः ।
बहुमानेन चाबद्धा नोचुः किञ्चन विप्रियम् ॥ २३ ॥
मोहिनीमा उनीहरुको अत्यन्त प्रेम थियो । उनीहरु डराई रहेका थिए कि उनीसंग हाम्रो प्रेम सम्बन्ध टुट्न नपाओस । मोहिनीले पनि पहिला उनीहरुको बडो सम्मान गरेकी थिइन । त्यसैले उनीहरु अरु बन्धनमा परेका थिए । त्यसैले गर्दा उनीहरुले मोहिनीलाई कुनै अपृय वचन प्रयोग गरेनन ।।२३।।
देवलिङ्गप्रतिच्छन्नः स्वर्भानुर्देवसंसदि ।
प्रविष्टः सोममपिबत् चन्द्रार्काभ्यां च सूचितः ॥ २४ ॥
जुनबेला भगवान्ले देवतालाई अमृत पियाईरहनु भएको थियो त्यसै बखतमा राहु दैत्य देवताको भेष बनाएर उनीहरुको बिचमा आएर बसेर र देवताको साथ उसले पनि अमृत पियो । तर त्यसैबेला चन्द्रमा र सूर्यले उसको पोल खोलदिए ।।२४।।
चक्रेण क्षुरधारेण जहार पिबतः शिरः ।
हरिस्तस्य कबन्धस्तु सुधयाप्लावितोऽपतत् ॥ २५ ॥
अमृत पियाँउदै गर्दा नै भगवान्ले आफ्नो तीखो धार भएको चक्रले उसको सिर काटिदिनु भयो । अमृतको संसर्ग नुहुनाले उसको शरीर तल खस्यो ।।२५।।
शिरस्त्वमरतां नीतं अजो ग्रहमचीकॢपत् ।
यस्तु पर्वणि चन्द्रार्कौ अभिधावति वैरधीः ॥ २६ ॥
तर सिर अमर भयो र ब्रह्माजीले ग्रह बनाईदिनु भयो । त्यहि राहु पर्वका को दिन (पूर्णिमा र आमावास्या) वैरभावले चन्द्र र सूर्यलाई आक्रमण गर्दछ ।।२६।।
पीतप्रायेऽमृते देवैः भगवान् लोकभावनः ।
पश्यतां असुरेन्द्राणां स्वं रूपं जगृहे हरिः ॥ २७ ॥
जब देवताहरुले अमृत पिए तब समस्त लोकलाई जीवन दान दिने भगवान्ले दैत्यको अगाडि नै आफ्नो मोहिनीरुप त्यागेर आफ्नो वास्तविक रुप धारण गर्नु भयो ।।२७।।
एवं सुरासुरगणाः समदेशकाल
हेत्वर्थकर्ममतयोऽपि फले विकल्पाः ।
तत्रामृतं सुरगणाः फलमञ्जसापुः
यत्पादपंकजरजःश्रयणान्न दैत्याः ॥ २८ ॥
महाराज परिक्षीत ! देवता र दैत्य दुवैले एउटै स्थानमा एउटै प्रयोजन तथा एउटै वस्तुका लागि एउटै विचारले एउटै कर्म गरेका थिए तर फलमा बडो भेद भयो । त्यसमा देवताले धेरै सुगमताले आफ्नो परिश्रमको फल अमृत प्राप्त गरे किनकि उनीहरुले भगवान्को चरणकमलको धुलोको आश्रय लिएका थिए । तर वहाँबाट विमुख भएका कारण असुरहरुले परश्रम गर्दा पनि अमृतबाट वञ्चित भए ।।२८।।
यद् युज्यतेऽसुवसुकर्ममनोवचोभिः
देहात्मजादिषु नृभिस्तदसत्पृथक्त्वात् ।
तैरेव सद्भेवति यत् क्रियतेऽपृथक्त्वात्
सर्वस्य तद्भ वति मूलनिषेचनं यत् ॥ २९ ॥
मानिस आफ्नो प्राण, धन, कर्म, मन र वाणी आदिले शरीर एवं पुत्र आदिका लागि जे गर्दछ त्यो व्यर्थ नै हो । किनकि उसको मूलमा भेदबुद्धि बनि रहन्छ । तर प्राण आदि वस्तुहरु द्वारा भगवान्का लागि जे गर्दछन् त्यो सबै भेदभाव रहित हुनाको कारण आफ्नो शरीर पुत्र र समस्त संसारको लागि सफल हुन्छ । जसरी वृक्षको जरामा पानी हाल्नाले उसको हाँगा पात आदि सबैमा सिंचित हुन्छ त्यसरी नै भगवान्को लागि गरिएको कर्म सबैको लागि हुन्छ ।।२९।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
अष्टमस्कन्धे अमृतमथने नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥
