श्रीमद्भागवत महापुराण
चतुर्थः स्कन्धः – दशमोऽध्यायः
मैत्रेय उवाच–
( अनुष्टुप् )
प्रजापतेर्दुहितरं शिशुमारस्य वै
ध्रुवः ।
उपयेमे भ्रमिं नाम तत्सुतौ कल्पवत्सरौ
॥ १ ॥
मैत्रेयजीले भने–
विदुरजी ! ध्रुवले शिशुकुमारकी छोरी
भ्रामीसंग बिबाह गरे उनीबाट कल्प र वत्सर नामको दुई छोरा भए ।।१।।
इलायामपि भार्यायां वायोः पुत्र्यां
महाबलः ।
पुत्रं उत्कलनामानं योषिद् रत्नमजीजनत्
॥ २ ॥
त्यसैगरी महावली धु्रवकी अर्की पत्नीे
वायुकी छोरी ईला थिइन् । जसबाट उत्कल नामको छोरा र रत्त नामकी छोरीको जन्म भयो
।।२।।
उत्तमस्त्वकृतोद्वाहो मृगयायां बलीयसा
।
हतः पुण्यजनेनाद्रौ तन्मातास्य गतिं गता ॥ ३ ॥
उत्तमको बिबाह भएको थिएन एकदिन शिकार
खेल्न गएका बखत हिमालय यक्षले उसलार्र्ई मारिदियो । त्यसपछि उसकी आमाले पनि परलोक
प्राप्त गरीन ।।३।।
ध्रुवो भ्रातृवधं श्रुत्वा कोपामर्षशुचार्पितः ।
जैत्रं स्यन्दनमास्थाय गतः
पुण्यजनालयम् ॥ ४ ॥
भाई मारिएको खवर सुनेर ध्रुव क्रोध र शोकले विह्वल हुदै
वदला लिने उद्देश्यले विजय रथमा चढेर यक्षको देशमा पुगे ।।४।।
गत्वोदीचीं दिशं राजा
रुद्रानुचरसेविताम् ।
ददर्श हिमवद्द्रोण्यां पुरीं
गुह्यकसंकुलाम् ॥ ५ ॥
उनले उत्तर दिशाको हिमालको घाटिमा गएर
यक्षको अलकापुरी देखे जहा भूत प्रेत पिशाच आदि रुद्र्रका अनुचारहरू रहन्थे ।।५।।
दध्मौ शङ्खं बृहद्बाहुः खं
दिशश्चानुनादयन् ।
येनोद्विग्नदृशः क्षत्तः
उपदेव्योऽत्रसन्भृशम् ॥ ॥ ६ ॥
विदुरजी ! महावाहु ध्रुव त्यहाँ पुगेर
आफ्नो शंख बजाउँदै सम्पूण आकास र दिशाहरूलार्ई थर्काए । शंखको ध्वनि सुनेर यक्षका
पत्नीहरू डराउँन लागे ।।६।।
ततो निष्क्रम्य बलिन उपदेवमहाभटाः ।
असहन्तः तन्निनादं अभिपेतुरुदायुधाः ॥
७ ॥
वीरवर विदुरजी ! ती वलवान यक्षहरूलार्ई
त्यो शंखनाद सह्य भएन । उनीहरूले आफ्ना विभिन्न खालका अस्त्र शस्त्रहरू लिएर
ध्रुवसंग युध्द गर्न आए ।।७।।
स तान् आपततो वीर उग्रधन्वा महारथः ।
एकैकं युगपत्सर्वान् अहन्
बाणैस्त्रिभिस्त्रिभिः ॥ ८ ॥
ध्रुव प्रचण्ड धर्नुधारी थिए । उनले
एकैपपटक उनीहरू माथि तीन तीनवट वाण हाने ।।८।।
ते वै ललाटलग्नैस्तैः इषुभिः सर्व एव
हि ।
मत्वा निरस्तमात्मानं आशंसन्कर्म तस्य
तत् ॥ ९ ॥
उनीहरूले आफ्नो टाउकोमा तीन वाड लागेको
देखेर हाम्रो हार हुन्छ भन्ने सोचे । उनीहरू ध्रुवजीको यस्तो यस्तो अद्भुत
पराक्रमको प्रशंसा गर्नलागे ।।९।।
तेऽपि चामुममृष्यन्तः
पादस्पर्शमिवोरगाः ।
शरैरविध्यन् युगपद् द्विगुणं
प्रचिकीर्षवः ॥ १० ॥
सर्पले कुनै पैतालाको आघातलार्ई सहन
नसकेझैं उनीहरूले पनि ध्रुवको यस्तो पराक्रमलार्ई सहन नसकेर उनी माथि वाण प्रयोग
गरे ।।१०।।
ततः परिघनिस्त्रिंशैः प्रासशूलपरश्वधैः
।
शक्त्यृष्टिभिर्भुशुण्डीभिः चित्रवाजैः
शरैरपि ॥ ११ ॥
अभ्यवर्षन् प्रन्प्रकुपिताः सरथं
सहसारथिम् ।
इच्छन्तः तत्प्रतीकर्तुं अयुतानां
त्रयोदश ॥ १२ ॥
यक्षको संख्या तेह्र अयुत (एकलाख तीस
हजार) थियो । उनीहरूले ध्रुवसंग बदला लिने उद्देश्यले रथमा बसेर उनी माथि परिद,
खड्ग, प्रास,
त्रिशूल, फरसा, शक्ति, अष्टि, भुशुण्डी तथा विभिन्न किसिमको पखेटा
भएका वाणहरु वर्साउन थाले ।।११।१२।।
औत्तानपादिः स तदा शस्त्रवर्षेण भूरिणा
।
न एवादृश्यताच्छन्न आसारेण यथा गिरिः ॥
१३ ॥
यस्तो भिषण वाणको वर्षाले ध्रुवजीलार्ई
ढाक्यो । भारि वर्षा हुंदा पहाडलार्ई नदेखिए झैं ध्रुवलार्ई देख्न सकिएन ।।१३।।
हाहाकारस्तदैवासीत् सिद्धानां दिवि
पश्यताम् ।
हतोऽयं मानवः सूर्यो मग्नः
पुण्यजनार्णवे ॥ १४ ॥
आकासमा स्थित भएका सिध्दगणहरू यास्तो
दृष्य हेरिरहेका थिए । सबैले हाहाकार गर्दै भन्न लागेकि यक्षको सेनरूपी समुद्रमा
डुवेर मनुवंशको सूर्य अस्त हुन लाग्यो ।।१४।।
नदत्सु यातुधानेषु जयकाशिष्वथो मृधे ।
उदतिष्ठद् रथस्तस्य नीहारादिव भास्करः
॥ १५ ॥
आफ्नो विजयको घोषणा गरेर यक्षहरू
सिंहझैं गर्जन लागे । यसै समयमा कुहिराबाट सूर्य भगवान् निस्किएझै गरी ध्रुवको रथ
अकस्मात प्रकटभयो ।।१५।।
धनुर्विस्फूर्जयन्दिव्यं द्विषतां
खेदमुद्वहन् ।
अस्त्रौघं व्यधमद्बाणैः घनानीकमिवानिलः
॥ १६ ॥
ध्रुवजी आफ्नो धनुषको दिव्य टंकार गर्दै प्रचण्ड वाणको वर्षा गरेर
अनेक सस्त्र अस्त्र प्रयोग गरेर हावाले वादललार्ई तितर वितर गरेझैं यक्षको
सेनालार्ई भगाए ।।१६।।
तस्य ते चापनिर्मुक्ता भित्त्वा
वर्माणि रक्षसाम् ।
कायान् आविविशुस्तिग्मा गिरीन् अशनयो
यथा ॥ १७ ॥
उनले प्रहार गरेको तिखा वाणले यक्षको
कवच छिचलेर उनीहरूको शरीर भित्र पसेको थियो । मानौंकि इन्द्रले चलाएको वज्र
पर्वतमा प्रवेश गरेझै ।।१७।।
भल्लैः सञ्छिद्यमानानां
शिरोभिश्चारुकुण्डलैः ।
ऊरुभिर्हेमतालाभैः दोर्भिर्वलयवल्गुभिः
॥ १८ ॥
हारकेयूरमुकुटैः उष्णीषैश्च महाधनैः ।
आस्तृतास्ता रणभुवो रेजुर्वीरमनोहराः ॥
१९
विदुरजी ! महाराज ध्रुवको वाणले काटिएका यक्षका
विभिन्न गहना हार, भुजवन्ध, मुकुट र बिभिन्न पगरीले ढाकिएको त्यो वीरहरूको मन लोभ्याउने युध्द
भूमीले धेरै शोभा पाएको थियो ।।१८।१९।।
( इंद्रवज्रा )
हतावशिष्टा इतरे रणाजिराद्
रक्षोगणाः क्षत्रियवर्यसायकैः ।
प्रायो विवृक्णावयवा विदुद्रुवुः
मृगेन्द्रविक्रीडितयूथपा इव ॥ २० ॥
कुनै कारणले बचेका यक्षहरूपनि ध्रुव को
वाणले अंगभंग भएकोले सिंहसंग हारेका हात्ति भागेझै मैदान छाडेर भागे ।।२०।।
अपश्यमानः स तदाततायिनं
महामृधे कञ्चन मानवोत्तमः ।
पुरीं दिदृक्षन्नपि नाविशद् द्विषां
न मायिनां वेद चिकीर्षितं जनः ॥ २१ ॥
इति ब्रुवंश्चित्ररथः स्वसारथिं
यत्तः परेषां प्रतियोगशङ्कितः ।
शुश्राव शब्दं जलधेरिवेरितं
नभस्वतो दिक्षु रजोऽन्वदृश्यत ॥ २२ ॥
क्षेत्रीय श्रेष्ठ ध्रुवजीले आफ्नो
अगाडि रणभूमीमा कुनैपनि सत्रु सस्त्र अस्त्र लिएर उभिएको देखेनन् । अब उनकोे इच्छा
अलकापुरीलार्ई हेर्ने थियो तर उनी पुरी भित्र गएनन् । ती मायावीहरूले के गर्दछन
भन्नेकुरा मानिसले पत्तापाउँन सक्तैनन् भन्नेकुरा सारथीले भनेपछि रथमा बसेर
सत्रुहरूको नयाँ आक्रमणबाट साबधान भए । त्यसैबखत उनले समुद्र गर्जे जस्तै ठुलो
आँधीको आवाज सुने सबै दिशाहरूबाट धुलो उडेको देखियो ।।२१।२२।।
( अनुष्टुप् )
क्षणेनाच्छादितं व्योम घनानीकेन सर्वतः
।
विस्फुरत्तडिता दिक्षु त्रासयत्
स्तनयित्नुना ॥ २३ ॥
क्षणभरमै आकासलार्ई वादलले घेर्यो ।
ठुलो आवाज निकालेर विजुली चम्कन लाग्यो ।।२३।।
ववृषू
रुधिरौघासृक् पूयविण्मूत्रमेदसः ।
निपेतुर्गगनादस्य कबन्धान्यग्रतोऽनघ ॥
२४ ॥
निष्पाप विदुरजी ! त्यो वादलले रगत,
कफ, पीप,
विष्टा, मुत्र आदि वर्षा गर्नलाग्यो । धुर्वजीको अगाडि आकासबाट अनेक कवन्ध
(घड) खस्नलाग्यो ।।२४।।
ततः खेऽदृश्यत गिरिः निपेतुः सर्वतोदिशम् ।
गदापरिघनिस्त्रिंश मुसलाः साश्मवर्षिणः
॥ २५ ॥
फेरी आकासमा पर्वत देखियो जसबाट
पत्थरको साथै गदा, परिध, तरवार, मुसलहरू खस्नलाग्यो ।२५।।
अहयोऽशनिनिःश्वासा
वमन्तोऽग्निं रुषाक्षिभिः ।
अभ्यधावन् गजा मत्ताः सिंहव्याघ्राश्च
यूथशः ॥ २६ ॥
सर्पहरू फुकार गर्दै रिसाउँदै झरिरहेका
थिए । त्यसैगरी बथानका बथान मत्तवाला हात्ती, सिंह र बाघहरू पनि दैडदै आइरहेका थिए ।।२६।।
समुद्र ऊर्मिभिर्भीमः प्लावयन् सर्वतो
भुवम् ।
आससाद महाह्रादः कल्पान्त इव भीषणः ॥
२७ ॥
प्रलककालको समान समुद भयंकररूपमा
पृथ्वीलार्ई चारैतिरबाट डुवाउँन लागेझैं ठुलो गर्जना गरेर आइरहेको थियो ।।२७।।
एवंविधान्यनेकानि त्रासनान्यमनस्विनाम्
।
ससृजुस्तिग्मगतय आसुर्या माययासुराः ॥
२८ ॥
क्रुर स्वभाव भएका असुरहरूले आफ्नो
आसुरी मायाले यस्तो हरकत देखाउँन लागे । जसले कातरको मन काम्दथ्यो ।।२८।।
ध्रुवे प्रयुक्तामसुरैः तां
मायामतिदुस्तराम् ।
निशम्य तस्य मुनयः शमाशंसन् समागताः ॥
२९ ॥
असुरहरूले ध्रुवजी प्रति आफ्नो दुस्तर
माया फैलार्ईरहेका छन् भन्ने सुनेर केहि मुनिहरू आएर उनकोे मङ्गलको कामना गरीरहेका
थिए ।।२९।।
मुनय ऊचुः–
( वसंततिलका )
औत्तानपाद भगवान् तव शार्ङ्गधन्वा
देवः क्षिणोत्ववनतार्तिहरो विपक्षान् ।
यन्नामधेयमभिधाय निशम्य चाद्धा
लोकोऽञ्जसा तरति दुस्तरमङ्ग मृत्युम् ॥ ३० ॥
मुनिहरूले भने–
उत्तानपाद नन्दन ध्रुव ! शरणागत
भयभञ्जन साङ्र्गपाणि भगवान् नारायणले तिम्रो सत्रुलार्ई नाश गरुन् । भगवानको नाम
नै यस्तो छ कि जुन सुन्नाले र कीर्तन गर्नाले मात्र पनि मानिस मृत्युको मुखबाट
बच्दछ ।।३०।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे
पारमहंस्यां संहितायां
चतुर्थस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥
