श्रीमद्भागवत महापुराण
चतुर्थः स्कन्धः – षड्विंशोऽध्यायः
नारद उवाच –
(अनुष्टुप्)
स एकदा महेष्वासो रथं पञ्चाश्वमाशुगम् ।
द्वीषं द्विचक्रमेकाक्षं त्रिवेणुं पञ्चबन्धुरम् ॥ १ ॥
एकरश्म्येकदमनम् एकनीडं द्विकूबरम् ।
पञ्चप्रहरणं सप्त वरूथं पञ्चविक्रमम् ॥ २ ॥
हैमोपस्करमारुह्य स्वर्णवर्माक्षयेषुधिः ।
एकादशचमूनाथः पञ्चप्रस्थमगाद्वनम् ॥ ३ ॥
नारदजी भन्दछन–
राजन ! एकदिन राजा पुरञ्जन आफ्नो विशाल धनुष, सुनको कवच र अक्षय कवच धारण गरेर आफ्ना एघार सेनापतिका साथ पाँच घोडाको रथमा चढेर पञ्चप्रस्थ नामको बनमा गए । त्यो रथमा दुई इषदण्ड एउटा धुरी,एक पांग्रा तीन ध्वजदण्ड, पाँचओटा डोरीहरू, एउटा लगाम, एक सारथी एक बस्ने ठाउँ, दुई वटा जुवा पाँच आयुध र सात पर्दा थियो । त्यो पाँचप्रकारको चालले चल्दथ्यो । र त्यसको साजवाज सबै सुनको थियो ।।१।३।।
चचार मृगयां तत्र दृप्त आत्तेषुकार्मुकः ।
विहाय जायामतदर्हां मृगव्यसनलालसः ॥ ४ ॥
यद्यपि राजा आफ्नी रानीलार्ई एकक्षण छोड्न पनि गारो मान्दथे । तर त्यसदिन उनलार्र्ई शिकारको यस्तो शौक लाग्यो कि रानीको समेत वास्ता नगरेर धनुर्वाण लिएर शिकार खेल्न गए ।।४।।
आसुरीं वृत्तिमाश्रित्य घोरात्मा निरनुग्रहः ।
न्यहनन् निशितैर्बाणैः वनेषु वनगोचरान् ॥ ५ ॥
त्यस समयमा आसुरी बृत्ति बढ्नाले उनकोे चित्त कठोर भयो र विवेक हरायो त्यसैले आफ्नो तीखो वाणले निर्दोश जंगली जनावरहरूलार्ई मारे ।।५।।
तीर्थेषु प्रतिदृष्टेषु राजा मेध्यान् पशून् वने ।
यावदर्थमलं लुब्धो हन्यादिति नियम्यते ॥ ६ ॥
मांसमा आसक्ति राजाले केवल शास्त्र बताएको कर्मका लागि बनमा गएर आवस्यक अनुसार अनिषिध्द पशुहरूको हिंसा नगर्नु, शास्त्रले यस्तो उच्छृंखल कार्यलार्ई नियन्त्रित गर्दछ ।
य एवं कर्म नियतं विद्वान्कुर्वीत मानवः ।
कर्मणा तेन राजेन्द्र ज्ञानेन न स लिप्यते ॥ ७ ॥
राजन ! जो विद्वान यसप्रकार शास्त्रको नियम अनुसार काम गर्दछ त्यो निष्काम भावले प्राप्त भएको ज्ञानका कारण कर्मबाट लिप्त हुदैन ।।७।।
अन्यथा कर्म कुर्वाणो मानारूढो निबध्यते ।
गुणप्रवाहपतितो नष्टप्रज्ञो व्रजत्यधः ॥ ८ ॥
नत्र त मन लागेको काम गरेर मानिस अभिमानबाट वशीभूत भएर कर्ममा बाधिन्छ । तथा गुण प्रवाहरूप संसार चक्रमा परेर विवेक वुध्दि नाश हुन्छ र अधम योनिहरूमा पर्दछ ।।८।।
तत्र निर्भिन्नगात्राणां चित्रवाजैः शिलीमुखैः ।
विप्लवोऽभूद् दुःखितानां दुःसहः करुणात्मनाम् ॥ ९ ॥
शशान् वराहान् महिषान् गवयान् रुरुशल्यकान् ।
मेध्यानन्यांश्च विविधान् विनिघ्नन् श्रममध्यगात् ॥ १० ॥
पुरञ्जनले तरह तरहका पखेटा भएका वाणले घायल भएर धेरै जीव जन्तुले धेरै कष्ट संग प्राण त्याग्नलागे । उनकोे त्यो निर्दयतापूर्ण जीवन संहार देखेर सबै दयालु्हरू धेरै दुखी भए । उनीहरूले यसलार्ई सहन सकेनन् । यसप्रकार त्यहाँ खरायो, बनेल, भैसी, नीलगाई, कृष्णमृग, साही तथा अरूपनि पशुहरूको बध गरेर राजा पुरञ्जन धेरै थाके ।।१०।।
ततः क्षुत्तृट्परिश्रान्तो निवृत्तो गृहमेयिवान् ।
कृतस्नानोचिताहारः संविवेश गतक्लमः ॥ ११ ॥
यसरी उनी भोकप्यासले सिथिल भएर वनबाट फर्केर राजमहलमा आए । त्यहाँ उनले यथायोग्य रितिले स्नान गरे । केहि वेर आरम गरेर थकाई मेटाए ।।११।।
आत्मानमर्हयां चक्रे धूपालेपस्रगादिभिः ।
साध्वलङ्कृतसर्वाङ्गो महिष्यां आदधे मनः ॥ १२ ॥
फेरी गन्ध, चन्दन, मालाआदिले सुसज्जित भएर सुन्दर गहनाहरू पहिरिए त्यतिवेला उनलार्र्ई आफ्नी रानीको याद आयो ।।१२।।
तृप्तो हृष्टः सुदृप्तश्च कन्दर्पाकृष्टमानसः ।
न व्यचष्ट वरारोहां गृहिणीं गृहमेधिनीम् ॥ १३ ॥
उनी भोजनादिले तृप्त भएका, हृदयमा आनन्द मानेर, मदले उन्मत्त भएकाले र कामले ब्यथित भएर आफ्नी भार्यलार्ई खोज्न लागे । तर उनले कतैपनि देखेनन् ।।१३।।
अन्तःपुरस्त्रियोऽपृच्छद् विमना इव वेदिषत् ।
अपि वः कुशलं रामाः सेश्वरीणां यथा पुरा ॥ १४ ॥
प्राचीनवर्हि ! त्यसपछि उसकोे चित्त उदाश भयो अनि अन्तःपुरकी स्त्रीहरूलार्ई सोध्नलाग्यो । सुन्दरीहरू हो ! तिमीहरु आफ्नी मालिक्नी संग पहिले जस्तो कुशल त छौ ? ।।१४।।
न तथैतर्हि रोचन्ते गृहेषु गृहसम्पदः ।
यदि न स्याद्गृहे माता पत्नी वा पतिदेवता ।
व्यङ्गे रथ इव प्राज्ञः को नामासीत दीनवत् ॥ १५ ॥
के कारण हो म यस घरको सम्पत्ति पहिले जस्तो आनन्द देख्दिन ।
घरमा माता अथवा पति परायणा पत्नी छैनन् भने त्यो घर त पांग्रा विनाको रथ जस्तै हुन्छ । फेरी त्यस घरमा को बुध्दिमान बसेर दुःख भोग्न मन पराउँछ ।।१५।।
क्व वर्तते सा ललना मज्जन्तं व्यसनार्णवे ।
या मामुद्धरते प्रज्ञां दीपयन्ती पदे पदे ॥ १६ ॥
त्यसैले बताउ ती सुन्दरी कहाँ छिन्, जो दुःख समुद्रमा डुव्दा खेरि मिठो बोलीले मेरो बुध्दिलाई सचेत गराई संकट बाट वचाउथिन् १६।।
रामा ऊचुः –
नरनाथ न जानीमः त्वत्प्रिया यद्व्यवस्यति ।
भूतले निरवस्तारे शयानां पश्य शत्रुहन् ॥ १७ ॥
स्त्रीहरूले भने– नरनाथ ! आज हजुरकी प्रियाले के विचार गरीन थाहा छैन । सत्रुमर्दन! हेर्नुहोस उनी विना विच्छ्याउनामा नबसेर खाली पृथ्वीमा सुतेकी छन ।।१७।।
नारद उवाच –
पुरञ्जनः स्वमहिषीं निरीक्ष्य अवधुतां भुवि ।
तत्सङ्गोन्मथितज्ञानो वैक्लव्यं परमं ययौ ॥ १८ ॥
नारदजी भन्दछन– ती स्त्रीहरू संग रहेर राजा पुरञ्जनको विवेक नष्ट भैसकेको थियो । त्यसैले आफ्नी रानी पृथ्वीमा अस्तब्यस्त अवस्थामा रहेको देखेर उनी अत्यन्तै व्याकुल भए ।।१८।।
सान्त्वयन् श्कक्ष्णया वाचा हृदयेन विदूयता ।
प्रेयस्याः स्नेहसंरम्भ लिङ्गमात्मनि नाभ्यगात् ॥ १९ ॥
उनले दुखी हुंदै मिठो बोलीमा केहि सम्झए तर उनले आफ्नी प्रेयसीको रिसको कारण के हो भन्ने बुझ्न सकेनन ।।१९।।
अनुनिन्येऽथ शनकैः वीरोऽनुनयकोविदः ।
पस्पर्श पादयुगलं आह चोत्सङ्गलालिताम् ॥ २० ॥
पुरञ्जन उवाच –
नूनं त्वकृतपुण्यास्ते भृत्या येष्वीश्वराः शुभे ।
कृतागःस्वात्मसात्कृत्वा शिक्षादण्डं न युञ्जते ॥ २१ ॥
उनी मनाउन धेरै सिपालु थिए त्यसैले पुरञ्जनले विस्तार फकाउन लागे । उनले पहिले पाउ छोएर फेरी काखमा राखेर धेरै प्यार गरेर भन्नलागे । पुरन्जनले भने – सुन्दरी ! सेवकले अपराध गर्दापनि स्वामी उसलार्र्ई आफ्नो सम्झेर शिक्षाका लागि उचित दण्ड दिदैनन भने त्यो सेवक त निश्चयनै अभागि हो भन्ने सम्झनु पर्दछ ।।२१।।
परमोऽनुग्रहो दण्डो भृत्येषु प्रभुणार्पितः ।
बालो न वेद तत्तन्वि बन्धुकृत्यममर्षणः ॥ २२ ॥
सेवकलाई स्वामीले दिएको दण्ड त उसकोलागि धेरै अनुग्रह नै हुन्छ । जो मुर्ख छ उसलार्र्ई क्रोधका कारण आफ्नो हितकारी स्वामीले गरेको उपकारको बारेमा सम्झना आउँदैन ।।२२।।
(वसंततिलका)
सा त्वं मुखं सुदति सुभ्र्वनुरागभार
व्रीडाविलम्बविलसद् हसितावलोकम् ।
नीलालकालिभिरुपस्कृतमुन्नसं नः
स्वानां प्रदर्शय मनस्विनि वल्गुवाक्यम् ॥ २३ ॥
हे मनथिनी ! सुन्दर दाँतको लहर र मनोहर आँखिभौं शोभा पाउँने भएकी सुन्दरी अव यो रिसलार्ई छोडिदेउ र एकपटक मलार्ई आफ्नो सम्झेर प्रणय गर तथा लज्जाले झुकेको एवं मन्द मुस्कान र कटाक्ष दृष्टिले सुशोभित भएको तिम्रो त्यो उज्याले अनुहार मलार्ई देखाउ । अहो भ्रभरपक्ति समान निलो अलक, राम्रो नाक, र मिठो वेलीका कारण तिम्रो यो मुखारविन्द कस्तो मनमोहक देखिन्छ ।।२३।।
तस्मिन्दधे दममहं तव वीरपत्नि
योऽन्यत्र भूसुरकुलात्कृतकिल्बिषस्तम् ।
पश्ये न वीतभयमुन्मुदितं त्रिलोक्यां
अन्यत्र वै मुररिपोरितरत्र दासात् ॥ २४ ॥
वीरपत्नी ! यदि अरु कोहिले तिमीमाथी अपराध गरेको हो भने त्यो वताउ यदि त्यो अपराधि व्राम्हण कुलको होइन भने म उसलाईृ अहिल्यै दण्ड दिन्छु । मलार्ई त भगवानको भक्त बाहेक त्रिलोकमा अथवा त्यो भन्दा बाहिर पनि कोहि देख्दिन जसले तिमी माथि अपराध गरेर निर्भय र आनन्दपूर्वक बस्न सकोस ।।२४।।
वक्त्रं न ते वितिलकं मलिनं विहर्षं
संरम्भभीममविमृष्टमपेतरागम् ।
पश्ये स्तनावपि शुचोपहतौ सुजातौ
बिम्बाधरं विगतकुङ्कुमपङ्करागम् ॥ २५ ॥
प्रिया ! मैले आजसम्म तिम्रो मुख कहिले पनि टिका नभएको, मलिन अनुहार भएको देखेको छैन र न कहिल्यै तिम्रो सुन्दर स्तनोका ही शोकको आँसुले भिजेको तथा बिम्बाफल समान ओठमा पानको लाली नभएको जस्तो देख्दछु ।२५।।
तन्मे प्रसीद सुहृदः कृतकिल्बिषस्य
स्वैरं गतस्य मृगयां व्यसनातुरस्य ।
का देवरं वशगतं कुसुमास्त्रवेग
विस्रस्तपौंस्नमुशती न भजेत कृत्ये ॥ २६ ॥
म व्यसनवश तिमीलार्ई नसोधिकन शिकार खेल्न गऐं त्यसैले म अवस्य अपराधी हँु । तापनि आफ्नो सम्झे् तिमी म माथि प्रसन्न होउ । कामदेवको विषम वाणले धैर्य नष्ट भएका तर सधैं आफ्नी प्रिय पति उचित कामका लागि कुनचाँहि कामिनीले स्वीकार नगर्लिन ।।२६।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
चतुर्थस्कन्धे पुरंजनोपाख्याने षड्विंशोऽध्यायः ॥ २६ ॥
