श्रीमद्भागवत महापुराण
पञ्चमः स्कन्धः – सप्तमोऽध्यायः
श्रीशुक उवाच –
भरतस्तु महाभागवतो यदा भगवतावनितलपरिपालनाय सञ्चिन्तितस्तदनुशासनपरः पञ्चजनीं विश्वरूपदुहितरमुपयेमे ॥ १ ॥
शुकदेवजी भन्नुहुन्छ –
राजन् ! महाराज भरत भगवान्का भक्त थिए । भगवान् ऋषभदेवले आफुलाई पृथ्वीको रक्षाको लागि नियुक्ति गर्नु भएपछि उनको विश्वरुपकी छोरी पञ्चजनीसंग विवाह गरे ।।१।।
तस्यामु ह वा आत्मजान् कार्त्स्न्येनानुरूपानात्मनः पञ्च जनयामास भूतादिरिव भूतसूक्ष्माणि ॥ २ ॥
सुमतिं राष्ट्रभृतं सुदर्शनमावरणं धूम्रकेतुमिति । अजनाभं नामैतद्वर्षं भारतमिति यत आरभ्य व्यपदिशन्ति ॥ ३ ॥
जसरी तामस अहङ्कारबाट शब्दादि पाँच सूक्ष्म तन्मात्राको उत्पत्ति हुन्छ त्यसैगरि पञ्चजनीको गर्भबाट सुमति, राष्ट्र्भृत सुदर्शन आवरण र धूम्रकेतु नामका पाँच छोरा भए । उनीहरू सबै भरत समानका थिए । यस वर्षको नाम पहिले अजनाभवर्ष थियो राजा भरतको समय देखि भारतवर्ष भनिएको हो ।।२।३।।
स बहुविन्महीपतिः पितृपितामहवद् उरुवत्सलतया स्वे स्वे कर्मणि वर्तमानाः प्रजाः स्वधर्ममनुवर्तमानः पर्यपालयत् ॥ ४ ॥
महाराज भरत सबै शास्त्र जान्ने बहुज्ञ थिए उनी आफ्ना काममा लागेका प्रजाहरूलाई बाबु्, दाजु जस्तै गरी वात्सल्यभावले पालन गर्न लागे ।।४।।
ईजे च भगवन्तं यज्ञक्रतुरूपं क्रतुभिरुच्चावचैः श्रद्धयाऽऽहृताग्निहोत्रदर्शपूर्णमासचातुर्मास्यपशुसोमानां प्रकृतिविकृतिभिरनुसवनं चातुर्होत्रविधिना ॥ ५ ॥
उनले होता, अध्वर्यु, उद्गाता र ब्रम्हा यी चार ऋत्विजहरूद्वारा गराउने प्रकृति र विकृति दुवै प्रकारको अग्निहोत्र, दर्श, पूर्णमास, चातुर्मास्य, पशु र सोम आदि साना ठुला यज्ञद्वारा श्रध्दापूर्वक भगवानको पूजन गरे ।।५।।
सम्प्रचरत्सु नानायागेषु विरचिताङ्गक्रियेष्वपूर्वं यत्तत्क्रियाफलं धर्माख्यं परे ब्रह्मणि यज्ञपुरुषे सर्वदेवतालिङ्गानां मन्त्राणामर्थनियामकतया साक्षात्कर्तरि परदेवतायां भगवति वासुदेव एव भावयमान आत्मनैपुण्यमृदितकषायो हविः ष्वध्वर्युभिर्गह्यमाणेषु स यजमानो यज्ञभाजो देवांस्तान् पुरुषावयवेष्वभ्यध्यायत् ॥ ६ ॥
यसप्रकार अंग र व्रिmयाहरू सहित भिन्न भिन्न यज्ञको अनुष्ठानको समयमा जव अध्वर्युगण आहुति दिनका लागि हवि हातमा लिन्थे त्यतिबेला यजमान भरत त्यस यज्ञकर्मबाट प्राप्त हुने पूण्यफल यज्ञपुरुष भगवान् वासुदेवमा अर्पण गर्दथे । वास्तवमा उनै परब्रम्ह नै इन्द्रादि समस्त देवताहरूका प्रकाशक, मन्त्रको प्रतिपाद्य तथा देवताहरूको नियामक हुनाले मुख्य कर्ता एवं प्रधान देवता हुन । यस प्रकार भगवदर्पण वुध्दिरूप कुशलताले हृदयका रागादिद्वेषादि मललाई हटाएर उनी सूर्यादि सबै यज्ञभोक्ता देवताहरूलाई भगवान्को नेत्रादि अंङ्गका रुपमा चिन्तन गर्दथे ।।६।।
एवं कर्मविशुद्ध्या विशुद्धसत्त्वस्यान्तर्हृदयाकाश शरीरे ब्रह्मणि भगवति वासुदेवे महापुरुषरूपोपलक्षणे श्रीवत्सकौस्तुभवनमालारिदरगदादिभिरुपलक्षिते निजपुरुषहृल्लिखितेनात्मनि पुरुषरूपेण विरोचमान उच्चैस्तरां भक्तिरनुदिनमेधमानरयाऽजायत ॥ ७ ॥
यसरी कर्म शुद्ध हुनाले उनको अन्तःकरण पनि शुद्ध भयो । त्यसपछि उनले अन्तर्यामी रूपले विराजमान व्रम्हस्वरूप भगवान् वासुदेवमा जो श्रीवत्स, कौत्तुभ, वनमाला, चक्र, शंख र गदा आदिले सुशोभित हुनुहुन्छ । वहाँ नारदादिको हृदयमा चित्र समान निश्चलभावले स्थित रहनुहुन्छ, वहाँमा राजा भरतको दिनदिनै वेगले बढ्ने भक्ति प्राप्त भयो ।।७।ा
एवंवर्षायुतसहस्रपर्यन्तावसितकर्मनिर्वाणावसरोऽधिभुज्यमानं स्वतनयेभ्यो रिक्थं पितृपैतामहं यथादायं विभज्य स्वयं सकलसम्पन्निकेतात् स्वनिकेतात् पुलहाश्रमं प्रवव्राज ॥ ८ ॥
यसप्रकार एक करोड वर्षसम्म उनले राज्यभोग गरेर पछि राज्यभोग को समय समाप्त हुन लागेको थाहा पएर उनले वंशाअनुसारको सम्पत्ति सबै छोराहरूलाई बाँडिदिए । त्यसपछि उनी सबै सम्पत्तिले सम्पन्न राजमहललाई त्यागेर हरिहरक्षेत्रको पुलहाश्रम वनतिर लागे ।।८।।
यत्र ह वाव भगवान् हरिरद्यापि तत्रत्यानां निजजनानां वात्सल्येन संनिधाप्यत इच्छारूपेण ॥ ९ ॥
पुलहाश्रममा रहने भक्तहरूमा अहिले पनि भगवान्को बडो कृपा हुन्छ । जहाँ सजिलैसंग भक्तहरूले भगवानलाई प्राप्त गर्न सक्दछन ।।९।।
यत्राश्रमपदान्युभयतोनाभिभिर्दृषच्चकैश्चक्रनदी नाम सरित्प्रवरा सर्वतः पवित्रीकरोति ॥ १० ॥
त्यहाँ चक्रनदी (गण्डकी) नामकी प्रसिद्ध चक्राकार शालग्राम शिलाहरूले, जसको माथि तल दुवैतिर चिन्ह हुन्छ, ऋषिहरूको आश्रमलाई पवित्र गरेको छ ।।१०।।
तस्मिन् वाव किल स एकलः पुलहाश्रमोपवने विविधकुसुमकिसलयतुलसिकाम्बुभिः कन्दमूलफलोपहारैश्च समीहमानो भगवत आराधनं विविक्त उपरतविषयाभिलाष उपभृतोपशमः परां निर्वृतिमवाप ॥ ११ ॥
महात्मा भरत त्यस पुलहाश्रमको उपवनमा एकन्त स्थानमा एक्लै बसेर अनेक प्रकारका पत्र, पुष्प, तुलसीदल, जल, कन्दमूल र फलहरूद्वारा भगवान्को आराधना गर्नलागे । यसले गर्दा उनको अन्तःकरणका सबै विषय अभिलाषहरू हटेर मन शान्त भयो र उन्ले परम आनन्द प्राप्त गरे ।।११।।
तयेत्थमविरतपुरुषपरिचर्यया भगवति प्रवर्धमानानुरागभरद्रुतहृदयशैथिल्यः प्रहर्षवेगेनात्मन्युद्भिद्यमानरोमपुलककुलकऔत्कण्ड्यप्रवृत्तप्रणयबाष्पनिरुद्धावलोकनयन एवं निजरमणारुणचरणारविन्दानुध्यानपरिचितभक्तियोगेन परिप्लुत परमाह्लादगम्भीरहृदयह्रदावगाढधिषणस्तामपि क्रियमाणां भगवत्सपर्यां न सस्मार ॥ १२ ॥
यस्तो किसिमको आनन्दको प्रवल वेगले शरीरमा रोमाञ्च हुनलाग्यो, उत्तकण्ठाको कारण आखाँमा प्रेमको आँसु वग्न लाग्यो जसकारण उनको हेर्ने दृष्टि हराउँथ्यो । अन्तमा जब आफ्ना प्रियत्तमको अरुण चरणरविन्दको ध्यानले भक्तियोगको अविर्भाव भयो तव परमानन्दले पूर्ण भएको हृदयरूप गम्भीर सरोवरको वुध्दिमा डुब्नाले उनले नियमित गरिरहेका भगवत्पूजाको स्मरण कुनै सम्झना भएन ।।१२।।
इत्थं धृतभगवद्व्रत ऐणेयाजिनवाससानुसवनाभिषेकार्द्रकपिशकुटिलजटाकलापेन च विरोचमानः सूर्यर्चा भगवन्तं हिरण्मयं पुरुषमुज्जिहाने सूर्यमण्डलेऽभ्युपतिष्ठन्नेतदु होवाच ॥ १३ ॥
यसप्रकार उनी भगवत् सेवामा नै तत्पर रहन्थे । शरीरमा कृष्णमृगचर्म धारण गर्दथे, नथा त्रिकालस्नामा भिज्नाले उनको कपाल खैरो घुमर्किएर लट्टामा परिणत भएको थियो, जसबाट उनी धेरे राम्रा देखिन्थे । उनी उदाउँदै गरेको सूर्यलाई सूर्य सम्बन्धि ऋचाहरूद्वारा ज्योतिर्मय परमपुरुष भगवान् नारायणको आरधना गरेर यसप्रकार भन्दथे ।।१३।।
परोरजः सवितुर्जातवेदो
देवस्य भर्गो मनसेदं जजान ।
सुरेतसादः पुनराविश्य चष्टे
हंसं गृध्राणं नृषद्रिङ्गिरामिमः ॥ १४ ॥
भगवान् सूर्यको कर्मफलदायक तेज प्रकृतिमा भन्दा टाढा छ । उहाँले सङ्कल्पद्वारा यस जगतको उत्पत्ति गर्नु भएको हो । फेरी त्यसैमा अन्तर्यामीरुपले यसमा प्रवेश गरेर आफनो चित्शक्तिद्वारा विषयसुख इच्छा गर्ने जीवहरूको रक्षा गर्नुहुन्छ । हामी उनै वुद्धिप्रवर्तक तेजको शरण लिन्छौं ।।१४।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
पञ्चमस्कन्धे भरतचरिते भगवत्परिचर्यायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
