श्रीमद्भागवत महापुराण
तृतीय स्कंधः- तृतीयोऽध्यायः
उद्धव उवाच ।
(इंद्रवज्रा)
ततः स आगत्य पुरं स्वपित्रोः
चिकीर्षया शं बलदेवसंयुतः ।
निपात्य तुङ्गाद् रिपुयूथनाथं
हतं व्यकर्षद् व्यसुमोजसोर्व्याम् ॥ १ ॥
उध्दवजीले भने—
त्यसपछि श्रीकृष्ण आप्ना मातापिता वसुदेव देवकीलाईसुख दिलाउने इच्छाले बलरामको साथ मथुरा आउनुभयो र वहाँले सत्रु पक्षका मालिक कंसलाई अग्लो सिंहासनबाट तल झारेर उसको प्राण लिनुभयो अनि उसको शरीरलाई ठुलो जोडले पृथ्वीमा बजार्नुभयो ।।१।।
(अनुष्टुप)
सान्दीपनेः सकृत् प्रोक्तं ब्रह्माधीत्य सविस्तरम् ।
तस्मै प्रादाद् वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् ॥ २ ॥
सान्दीपनी गुरुद्वारा एकपटक उच्चारण गरिएको साङ्गोपाङ्ग चारै वदेको अध्ययन गरेर दक्षिण स्वरूप उनका मरेका छोरालाई पञ्चजन नाम गरेको राक्षसको पेट (यमपुरी) बाट ल्याएर दिनुभयो ।।२।।
(इंद्रवज्रा)
समाहुता भीष्मककन्यया ये
श्रियः सवर्णेन बुभूषयैषाम् ।
गान्धर्ववृत्त्या मिषतां स्वभागं
जह्रे पदं मूर्ध्नि दधत्सुपर्णः ॥ ३ ॥
राजा भीष्मककी छोरी रुक्मिणीको सौन्दर्य अथवा रुक्मिले बोलाएका कारण शिशुपाल र उसका सहयोगी त्यहाँ आएका थिए । ती सबैको अगाडि नै उनको टाउकोमा खुट्टा राखेर गन्धर्व विधिले विवाह गर्नका लागि रुक्मिणीलाई यसरी हरेर ल्याउनुभयो, जसरी गरुडले देवताहरु बट अमृत कलश खोसेर लिएर आएका थिए ।।३।।
ककुद्मिनोऽविद्धनसो दमित्वा
स्वयंवरे नाग्नजितीमुवाह ।
तद्भग्नमानानपि गृध्यतोऽज्ञान्
जघ्नेऽक्षतः शस्त्रभृतः स्वशस्त्रैः ॥ ४ ॥
स्वयम्बरमा नाक नछेडेका सात गोरुको नाकमा डोरी घुसाएर नाग्नजिती (सत्या) सित विवाह गर्नु भयो । यसरी मान भङ्ग भएकोले मुर्ख राजाहरूले शस्त्र उठाएर राजकुमारीलाई खोस्न खोजे । भगवान् श्रीकृष्णले आफ्ना शस्त्रले उनीहरूलाई मार्नुभयो तर वहाँलाई कुनै चोटपटक लागेन ।।४।।
प्रियं प्रभुर्ग्राम्य इव प्रियाया
विधित्सुरार्च्छद् द्युतरुं यदर्थे ।
वज्र्याद्रवत्तं सगणो रुषान्धः
क्रीडामृगो नूनमयं वधूनाम् ॥ ५ ॥
भगवान् विषयि पुरुष झैं लीला गर्नुहुन्छ । आफ्नी प्राण प्रिया सत्यभामालाई खुसी गराउनका उनका लागि स्वर्गबाट कल्पवृक्ष उखलेर ल्याउनुभयो । इन्द्रले रिसाउदै अन्धोभएर आफ्ना शैनिक सहित उहाँ माथि आक्रमण गरे किनकि त्यो ता आफ्नो स्त्रीहरूको कृडास्थल बनेको थियो । त्यसैले भगवानलाई लखेट्न पुग्यो ।।५।।
सुतं मृधे खं वपुषा ग्रसन्तं
दृष्ट्वा सुनाभोन्मथितं धरित्र्या ।
आमंत्रितस्तत् तनयाय शेषं
दत्त्वा तदन्तःपुरमाविवेश ॥ ६ ॥
आफ्नो शरीरले आकाशलाई पनि ढाक्ने खालको भौमासुर भगवानको हातबाट मरेको देखेर पृथ्वीले जव वहाँलाई प्रार्थना गरिन तव वहाँले भौमासुरका छोरा भगदत्तलाई बाँकी रहेको राज्य दिएर उसको अन्तःपुरमा प्रवेश गर्नुभयो ।।६।।
तत्राहृतास्ता नरदेवकन्याः
कुजेन दृष्ट्वा हरिमार्तबन्धुम् ।
उत्थाय सद्यो जगृहुः प्रहर्ष
व्रीडानुरागप्रहितावलोकैः ॥ ७ ॥
त्यहाँ भौमासुरले हरेर ल्याएको धरै राजकन्याहरू थिए । उनीहरू दीनबन्धु श्रीकृष्णलाई देखेर उठे अनि सबैले हर्ष, लज्जा तथा प्रेमपूर्ण हाँसाले भगवान् लाई पतिकारूपमा वरण गरे ।।७।।
(अनुष्टुप)
आसां मुहूर्त एकस्मिन् नानागारेषु योषिताम् ।
सविधं जगृहे पाणीन् अनुरूपः स्वमायया ॥ ८ ॥
तव भगवानले आफ्नो योगमाया शक्तिले ती कन्या अनुसार त्यतिनै रूपधारण गरेर ती सबै महिलाहरूलाई एकै मुहुर्तमा विधिवत पाणीग्रहण गर्नुभयो ।।८।।
तास्वपत्यान्यजनयद् आत्मतुल्यानि सर्वतः ।
कैकस्यां दश दश प्रकृतेर्विबुभूषया ॥ ९ ॥
आफ्नो लीलाको विस्तार गर्नका लागि वहाँले उनीहरू प्रत्तेकको गर्भबाट सबै गुणले सम्पन्न भएका दस–दस पुत्र उत्पन्न गर्नुभयो ।।९।।
कालमागधशाल्वादीन् अनीकै रुन्धतः पुरम् ।
अजीघनत् स्वयं दिव्यं स्वपुंसां तेज आदिशत् ॥ १० ॥
जव कालवान जरासन्ध र साल्वादिले आफनो शेनाबाट मथुरा र द्वारकापुरीमा घेराहाले त्यतिवेला भगवानले आफ्नो अलौकिक शक्ति लगाएर उनीहरूलाई स्वयं मराउनुभयो ।।१०।।
शम्बरं द्विविदं बाणं मुरं बल्वलमेव च ।
अन्यांश्च दन्तवक्रादीन् अवधीत्कांश्च घातयत् ॥ ११ ॥
सम्वर, द्विविध, बाणासुर, मुर, वल्वल तथा दन्त्रवक्त आदि योध्दाहरू मध्दे कसैलाई आफैले मार्नुभयो र कसैलाई अरुद्वारा मराउनु भयो ।।११।।
अथ ते भ्रातृपुत्राणां पक्षयोः पतितान् नृपान् ।
चचाल भूः कुरुक्षेत्रं येषां आपततां बलैः ॥ १२ ॥
त्यसपछि तपाईका भाई धृतराष्ट्र र पाण्डुका छोराका पक्ष लिएर आएका राजाहरूलाई पनि नाश गर्नुभयो उनीहरू सेनासहित कुरुक्षेत्रमा पुग्दा पृथ्वी नै डगमगाएकी थिइन ।।१२।।
(इंद्रवज्रा)
स कर्णदुःशासनसौबलानां
कुमंत्रपाकेन हतश्रियायुषम् ।
सुयोधनं सानुचरं शयानं
भग्नोरुमूर्व्यां न ननन्द पश्यन् ॥ १३ ॥
कर्ण, दुःशासन र शकुनिको खोटो सल्लाहले जस्को आयु र सम्पत्ति सबै नष्ट भैसकेको थियो । तथा भीमसेनको गदाबाट जस्को तिघ्र भाँच्चिसकेको थियो । त्यो दुर्योधनलाई आफ्नो साथीहरूको सहित पृथ्वीमा पडिराखेको देखेर भगवान प्रसन्न हुनुभएन ।।१३।।
कियान् भुवोऽयं क्षपितोरुभारो
यद्द्रोणभीष्मार्जुन भीममूलैः ।
अष्टादशाक्षौहिणिको मदंशैः
आस्ते बलं दुर्विषहं यदूनाम् ॥ १४ ॥
भगवानले विचार गर्नुभयो कि द्रोण, भीष्म, अर्जुन र भीमसेनबाट यो अठार अक्षैहिणि सेनाको संहार भयो यसबाट पृथ्वीको भार केहि हलुको भयो तर अहिले पनि मेरो अंशरूप प्रद्युम्न आदिको बलले यादवहरूको असह्य दल अझै खडा छ ।।१४।।
मिथो यदैषां भविता विवादो
मध्वामदाताम्रविलोचनानाम् ।
नैषां वधोपाय इयानतोऽन्यो
मय्युद्यतेऽन्तर्दधते स्वयं स्म ॥ १५ ॥
जव यिनीहरु मदिरा पिएर लठ्ठ भएर राताराता आँखा बनाउदै एक आपमा लड्दछन् अनि त्यहिकारण यीनीहरूको नाश हुन्छ । यसबाहेक अरु कुनै उपाय छैन आपसमा खुव मेल भए पनि मेरो संकल्पले गर्दा यिनीहरु स्वयं लडेर नष्ट हुनेछन् ॥ १५ ॥
(अनुष्टुप)
एवं सञ्चिन्त्य भगवान् स्वराज्ये स्थाप्य धर्मजम् ।
नन्दयामास सुहृदः साधूनां वर्त्म दर्शयन् ॥ १६ ॥
यहि सोचेर भगवानले युधिष्ठिरलाई उनको राजगद्दिमा बसाउनु भयो । अनि आफ्ना सबै संग सम्बन्धिहरूलाई सत्पुरुषको मार्ग देखाएर आनन्दित गराउनु भयो ।।१६।।
उत्तरायां धृतः पूरोः वंशः साध्वभिमन्युना ।
स वै द्रौण्यस्त्रसंछिन्नः पुनर्भगवता धृतः ॥ १७ ॥
उत्तराको गर्भमा अभिमन्युले पुरुवंशको वीज स्थापना गरेका थिए, त्यो पनि अस्वत्थामाको ब्रह्मास्त्रले नष्ट भै सकेको थियो । तर भगवानले उसलाई बचाउनुभयो ।।१७।।
अयाजयद् धर्मसुतं अश्वमेधैस्त्रिभिर्विभुः ।
सोऽपि क्ष्मामनुजै रक्षन् रेमे कृष्णमनुव्रतः ॥ १८ ॥
त्यसपछि वहाँले धर्मराज युधिष्ठिरलाई तीन अश्वमेध यज्ञ गराउन लगाउनु भयो र उनी पनि श्रीकृष्णको अनुगामी भएर आफ्ना भाईहरूका साथ पृथ्वीको रक्षा गरेर आनन्दले रहे ।।१८।।
भगवान् अपि विश्वात्मा लोकवेदपथानुगः ।
कामान् सिषेवे द्वार्वत्यां असक्तः साङ्ख्यमास्थितः ॥ १९ ॥
विश्वात्मा भगवानले द्वारकापुरीमा रहेर लोक र वेदको मर्यादा पालन गरेर सब प्रकारको भोग गर्नुभयो तर शांख्ययोगको ज्ञानले गर्दा वहाँमा भोगको कुनै आशक्त थिएन ।।१९।।
स्निग्धस्मितावलोकेन वाचा पीयूषकल्पया ।
चरित्रेणानवद्येन श्रीनिकेतेन चात्मना ॥ २० ॥
इमं लोकममुं चैव रमयन् सुतरां यदून् ।
रेमे क्षणदया दत्त क्षणस्त्रीक्षणसौहृदः ॥ २१ ॥
मधुर मुस्कान, स्नेहमयी हेराई, अमृतमय वाणी, निर्मल चरित्र तथा सब प्रकारको शोभा र निर्मलताको निवास आफ्नो श्रीविग्रहले—यस लोक–परलोक र विशेषतया यादवहरूलाइ अभिनन्दित गराउनुभयो । र यस प्रकार उनले सुख पनि दिए र स्वयं पनि क्षणिक अनुराण भएर समय अनुसारको विहार गर्नुभयो ।।॥ २०,२१।।
तस्यैवं रममाणस्य संवत्सरगणान् बहून् ।
गृहमेधेषु योगेषु विरागः समजायत ॥ २२ ॥
यसरी धेरै वर्ष सम्म विहार गर्दागर्दै वहाँलाई गृहाश्रम सम्बन्धि भोग विलाशबाट वैराग्य भयो ।।२२।।
दैवाधीनेषु कामेषु दैवाधीनः स्वयं पुमान् ।
को विश्रम्भेत योगेन योगेश्वरमनुव्रतः ॥ २३ ॥
यो भोग सामग्री पनि इश्वरको अधिनमा छ र जीव पनि इश्वरको अधिनमा छ । जव योगेश्वर भगवान् श्रीकृष्णलाई नै वैरग्य आयो भने भक्तियोग द्वारा वहाँको अनुगमन गर्ने को त्यस्तो भक्त होला जो आशक्तिमा विश्वास गर्दछ ?।।२३।।
पुर्यां कदाचित् क्रीडद्भिः यदुभोजकुमारकैः ।
कोपिता मुनयः शेपुः भगवन् मतकोविदाः ॥ २४ ॥
एकपटक द्वारकापुरीमा खेलीरहेका यदुवंशी र भोजवंशी कुमारहरूले खेल–खेलमै ऋषिहरूलाइ चिढ्याए । तव यादव कूलको नाश नै भगवानको इच्छा हो भन्ने यस्तो विचार गरेर ती ऋषिहरूले बालकहरूलाई श्राप दिए ।।२४।।
ततः कतिपयैर्मासैः वृष्णिभोज अन्धकादयः ।
ययुः प्रभासं संहृष्टा रथैर्देवविमोहिताः ॥ २५ ॥
यसको केहि महिना पछि बृष्णी, भोज र अन्धकवंशी यादवहरू हर्ष हुदै रथमा चढेर प्रभास क्षेत्रमा गए ।।२५।।
तत्र स्नात्वा पितॄन् देवान् ऋषींश्चैव तदम्भसा ।
तर्पयित्वाथ विप्रेभ्यो गावो बहुगुणा ददुः ॥ २६ ॥
उनीहरूले त्यहाँ स्नान गरेर पितृ, देवता र ऋषिहरूलाई तर्पण गरे र ब्राह्मणहरूलाई अशल र धेरै दूध दिने गाई दानगरे ।।२६।।
हिरण्यं रजतं शय्यां वासांस्यजिनकम्बलान् ।
यानं रथानिभान् कन्या धरां वृत्तिकरीमपि ॥ २७ ॥
उनीहरूले सुन, चाँदी, शैया, वस्त्र, मृगचर्म, कम्बल, पालकी, रथ, हात्ती र जीविका चल्न सक्ने जति जग्गा— ।।२७।।
अन्नं चोरुरसं तेभ्यो दत्त्वा भगवदर्पणम् ।
गोविप्रार्थासवः शूराः प्रणेमुर्भुवि मूर्धभिः ॥ २८ ॥
विभिन्न प्रकारका अन्नहरू भगवान् लाई अर्पण गरेर ब्राह्मणलाई दिए । त्यसपछि गाई र ब्राह्मणको रक्षाका लागि प्राण धारण गर्ने ती यादवहरूले भूईमा छाउके टेकेर उनीहरूलाई नमस्कार गरे ।।२८।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
