प्रथमः स्कंधः - तृतीयोऽध्यायः

श्रीमद्भागवत महापुराण

प्रथमः स्कंधः - तृतीयोऽध्यायः

सूत उवाच ।

(अनुष्टुप्)

जगृहे पौरुषं रूपं भगवान् महदादिभिः ।

संभूतं षोडशकलं आदौ लोकसिसृक्षया ॥। १ ॥

सूतजीले भन्ँनुयो– 

सृष्टिको आदिमा भगवान्ले लोकको निर्माण गर्ने इच्छा गर्नुभयो र महतत्व आदि पुरुषरूप धारण गर्नु भयो जसमा दस इन्द्रिय एक मन र पाँच महाभूतको सोह्र कला थियो ।।१।।

यस्याम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वितन्वतः ।

नाभिह्रदाम्बुजादासीद् ब्रह्मा विश्वसृजां पतिः ॥ २ ॥

वहां जलमा सयन गर्नु भएको थियो त्यस वेलामा वहांको नाभिसरोवर बाट एउटा कमल प्रकट भयो । त्यो कमलमा प्रजापतिका अधिपति ब्रम्हा प्रकट हुनुभयो ।।२।।

यस्यावयवसंस्थानैः कल्पितो लोकविस्तरः ।

तद् वै भगवतो रूपं विशुद्धं सत्त्वमूर्जितम् ॥। ३ ॥

भगवान्ले त्यो विराट अङ्गमा सबै लोकको कल्पना गर्नुभयो । त्यो भगवान्को विशुध्द सत्वमय रूप थियो ।।३।।

इन्द्रवंशा

पश्यन्त्यदो रूपमदभ्रचक्षुषा

    सहस्रपादोरुभुजाननाद्भुतम् ।

सहस्रमूर्धश्रवणाक्षिनासिकं

    सहस्रमौल्यम्बरकुण्डलोल्लसत् ॥ ४ ॥

योगी महात्माहरू आफ्ना दिव्य दृष्टिले त्यो रूपको दर्शन गर्दछन् । भगवान्को त्यो रूपमा हजार हात, हजार खुट्टा र मुख ले गर्दा अन्त्यन्त विलक्षणको थियो । जस्मा हजार सिर, हजार कान, हजार आँखा, र हजार नाक थिए । हजार मुकुट भएका कपडा र कुण्डल आदि गहनाहरूले शोभायमान थियो ।।४।।

(अनुष्टुप्)

एतन्नानावताराणां निधानं बीजमव्ययम् ।

यस्यांशांशेन सृज्यन्ते देवतिर्यङ्नरादयः ॥ ५ ॥

भगवान्को त्यहि रूपलाई नारायण भनिन्छ । यो रूप नै अक्षय रूप हो । यहि रूपबाट अवतारहरू हुन्छन् । यसरूपको सानो अंशबाट देवता, पशुपक्षी र मानिस आदि योनिको सृष्टि हुन्छ ।।५।।

स एव प्रथमं देवः कौमारं सर्गमाश्रितः ।

चचार दुश्चरं ब्रह्मा ब्रह्मचर्यमखण्डितम् ॥ ६ ॥

उनै प्रभुले सबभन्दा पहिला कौमार सर्गमा सनक, सनन्दन, सनातन र सनतकुमार आदि गरीएका चार वटुक ब्राम्हणको रूपमा अवतार लिनुभयो र अखण्ड ब्रम्हचर्यको पालना गर्नुभयो ।।६।।

द्वितीयं तु भवायास्य रसातलगतां महीम् ।

उद्धरिष्यनुपादत्त यज्ञेशः सौकरं वपुः ॥ ७ ॥

दाश्रोपटक संसारको कल्याणका लागि संपूर्ण यज्ञका स्वामी उनै भगवान्ले वराहको रूप धारणा गरेर रसातलामा डुबेकी पृथ्वीको उध्दार गर्नु भयो ।।७।।

तृतीयं ऋषिसर्गं वै देवर्षित्वमुपेत्य सः ।

तन्त्रं सात्वतमाचष्ट नैष्कर्म्यं कर्मणां यतः ॥ ८ ॥

देवर्षि नारदको रूपमा तेश्रो अवतार धारण गर्नुभयो जसले सास्वततन्त्र (नारद पञ्चरात्र) को उपदेश दिनुभयो । जसमा कर्म वन्धनको मुक्तिको उपायका बारेमा वर्णन गरीएको छ ।।८।।

तुर्ये धर्मकलासर्गे नरनारायणौ ऋषी ।

भूत्वाऽऽत्मोपशमोपेतमकरोद् दुश्चरं तपः  ॥ ९ ॥

धर्मपत्नी मुर्तीको गर्भबाट वहांले नरनारायणको रूपमा चौथो अवतार लिनु भयो त्यस अवतारमा इन्द्रिय संयम गरेर कठिन तपस्या गर्नुभयो ।।९।।

पञ्चमः कपिलो नाम सिद्धेशः कालविप्लुतम् ।

प्रोवाचासुरये सांख्यं तत्त्वग्रामविनिर्णयम् ॥ १० ॥

पाँचौ अवतारमा सिध्द स्वामी कपिलदेवका रूपमा प्रकट हुनुभयो जसले लुप्त भएको शांख्यशास्त्रको बारेमा आसुरी नाम गरेको ब्राम्हणलाई उपदेश दिनु भयो ।।१०।।

षष्ठे अत्रेरपत्यत्वं वृतः प्राप्तोऽनसूयया ।

आन्वीक्षिकीमलर्काय प्रह्लादादिभ्य ऊचिवान् ॥ ११ ॥

अनसूयाको बर पूर्ण गराउन छैटौ अवतारमा अत्रिका सन्तानका रूपमा दतात्रेय हुनुभयो । वहांले अलर्क र प्रल्हादलाई ब्रम्हज्ञानको उपदेश दिनुभयो ।।११।।

ततः सप्तम आकूत्यां रुचेर्यज्ञोऽभ्यजायत ।

स यामाद्यैः सुरगणैरपात्स्वायंभुवान्तरम् ॥॥ १२ ॥

सातौ पटक रुचि प्रजापतिकी पत्नी आकुतीबाट यज्ञ भगवान्को रूपमा अवतार लिनुभयो र आफ्ना छोरा यमादि देवताहरूको साथमा स्वायम्भुव मनुको पालामा इन्द्रको पदमा रहेर जगतको रक्षा गर्नुभयो ।।१२।।

अष्टमे मेरुदेव्यां तु नाभेर्जात उरुक्रमः ।

दर्शयन्वर्त्म धीराणां सर्वाश्रम नमस्कृतम् ॥ १३ ॥

नाभि राजाकी पत्नी मेरुदेवीबाट ऋषभदेव नाम लिएर आठौ अवतार लिनुभयो । यस अवतारमा वहांले सबै आश्रमीहरूको कल्याणका लागि परमहंस मार्गको बारेमा बताउनु भयो ।।१३।।

ऋषिभिर्याचितो भेजे नवमं पार्थिवं वपुः ।

दुग्धेमामोषधीर्विप्राः तेनायं स उशत्तमः ॥ १४ ॥

ऋषिहरूको प्रार्थनाका कारण नवौं अवतारमा पृथुरूप लिएर अवतिर्ण हुनुभयो । यस अवतारमा वहांले पृथ्वीबाट सबै औषधिहरूको दोहन गर्नु भयो, त्यसैले यो अवतार सबैका लागि कल्याणकारी भयो ।।१४।।

रूपं स जगृहे मात्स्यं चाक्षुषोदधिसंप्लवे ।

नाव्यारोप्य महीमय्यामपाद्‌वैवस्वतं मनुम् ॥ १५ ॥

चाक्षुष मन्वन्तरको पालामा जव तीनैलोक जलमा डुव्नगयो तव वहांले दशौं अवतारको रूपमा मत्स्यावतार धारण गर्नुभयो र पृथ्वीरूप डुगामा बसेर पछिल्ला मन्वन्तरका अधिपति वैवश्वत मनुको रक्षा गर्नुभयो ।।१५।।

सुरासुराणां उदधिं मथ्नतां मन्दराचलम् ।

दध्रे कमठरूपेण पृष्ठ एकादशे विभुः ॥ १६ ॥

देवता र दैत्यहरू मिलेर समुद्र मन्थन गर्न लागेका समयमा एघारौं अवतारमा कक्षपरूप धारण गरेर मन्दराचललाई आफ्नो पिठयुंमा राख्नुभयो ।।१६।।

धान्वन्तरं द्वादशमं त्रयोदशममेव च ।

अपाययत्सुरानन्यान्मोहिन्या मोहयन् स्त्रिया ॥१७ ॥

बाह्रौ अवतारमा धन्वन्तरिका रूपमा समुद्रबाट अमृत लिएर प्रकट हुनुभयो । अनि तेह्रौ अवतारमा मोहनीरूप धारण गरेर दैत्यलाई मोहित पार्दै देवताहरूलाई अमृत पिलाउनु भयो ।।१७।।

चतुर्दशं नारसिंहं बिभ्रद् दैत्येन्द्रमूर्जितम् ।

ददार करजैर्वक्ष्यस्येरकां कटकृद्यथा  ॥ १८ ॥

चौधौं अवतारमा नृसिंहरूप धारण गर्नु भयो र आफ्ना नंग्राले अत्यन्त बलवान हिरण्यकसिपुको छाती च्यात्नुभयो ।।१८।।

पञ्चदशं वामनकं कृत्वागादध्वरं बलेः ।

पदत्रयं याचमानः प्रत्यादित्सुस्त्रिविष्टपम् ॥ १९ ॥

पन्द्रौ अवतारमा वामनरूप धारण गरेर दैत्यराज वलिको यज्ञमा जानुभयो र तीन पाउ जमिन माग्नुभयो ।।१९।।

अवतारे षोडशमे पश्यन् ब्रह्मद्रुहो नृपान् ।

त्रिःसप्तकृत्वः कुपितो निःक्षत्रामकरोन्महीम् ॥ २० ॥

सोह्रौं अवतारमा प्रशुराम हुनुभयो त्यस वेला वहांले राजाहरूले ब्राम्हणहरूको द्रोह गरेको देख्नुभयो र एक्काईस पटक सम्म क्षत्रियहरूको नाश गर्नुभयो ।।२०।।

ततः सप्तदशे जातः सत्यवत्यां पराशरात् ।

चक्रे वेदतरोः शाखा दृष्ट्वा पुंसोऽल्पमेधसः ॥ २१ ॥

सत्रौं अवतारमा परासरद्वारा सत्यवतिको गर्भबाट व्यासरूपले अवतिर्ण हुनुभयो । त्यस वेलावहांले मानिसहरूको स्मरण शक्तिकालाई विचार गरेर वेदरूप वृक्ष को विभिन्न शाखाहरू वनाउनुभयो ।।२१।।

नरदेवत्वमापन्नः सुरकार्यचिकीर्षया ।

समुद्रनिग्रहादीनि चक्रे वीर्याण्यतः परम् ॥ २२ ॥

अठारौं अवतारमा देवताहरूको कार्य सिध्दगर्ने इच्छाले रामावतार लिनुभयो र सेतुवन्धन, रावणवध आदि धेरै लीला गर्नुभयो ।।२२।।

एकोनविंशे विंशतिमे वृष्णिषु प्राप्य जन्मनी ।

रामकृष्णाविति भुवो भगवानहरद्‌भरम् ॥ २३ ॥

उण्डाइसौं र विसौं अवतारमा यदुवंशमा वलराम र श्रीकृष्ण नामले अवतिर्ण हुनुभयो र पृथ्वीको भार हर्नु भयो ।।२३।।

ततः कलौ संप्रवृत्ते सम्मोहाय सुरद्विषाम् ।

बुद्धो नाम्नांजनसुतः कीकटेषु भविष्यति ॥ २४ ॥

त्यसपछि कलियुगको आगमन पछि देवताको द्वेश गर्ने दैत्यहरूलाई मोहित गराउन अजनको छोराको रूपमा बुध्दावतार हुनेछ ।।२४।।

अथासौ युगसंध्यायां दस्युप्रायेषु राजसु ।

जनिता विष्णुयशसो नाम्ना कल्किर्जगत्पतिः ॥ २५ ॥

त्यसपछि कलियुगको अन्त्य समयमा राजाहरू लुटेरा हुनेछन्, त्यस वेला लोकको रक्षा गर्न यश नाम गरेका ब्राम्हणको घरमा भगवान् विष्णुले कल्कि अवतार लिएर अवतिर्ण हुनु हुनेछ ।।२५।।

अवतारा ह्यसङ्ख्येया हरेः सत्त्वनिधेर्द्विजाः ।

यथाविदासिनः कुल्याः सरसः स्युः सहस्रशः ॥ २६ ॥

हे शौनकादि ऋषिहरू! जसरी ठुलो सरोबरबाट हजारौ खोलाहरू निस्कन्छन् त्यसरी नै भगवान् श्रीहरिको असंख्य अवतारहरू हुन्छन् ।।२६।।

ऋषयो मनवो देवा मनुपुत्रा महौजसः ।

कलाः सर्वे हरेरेव सप्रजापतयः तथा ॥ २७ ॥

ऋषि, मनु, देवता, प्रजापति, मनुका छोराहरू र जति पनि शक्तिशालिहरू छन् ति सबै भगवान्का अंश हुन् ।।२७।।

एते चांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयम् ।

इन्द्रारिव्याकुलं लोकं मृडयन्ति युगे युगे ॥ २८ ॥

अरु जति अवतारहरू छन् ति सबै भगवान्को अंशावतार र कलावतार हुन तर भगवान् श्रीकृष्ण ता स्वयं भगवान् हुनुहुन्छ । जव दैत्यहरूको अत्याचार बढ्दछ तव युगयुगमा भगवान् बिभिन्न अवतार धारण गरेर आउँनु हुन्छ ।।२८।।

जन्म गुह्यं भगवतो य एतत्प्रयतो नरः ।

सायं प्रातर्गृणन् भक्त्या दुःखग्रामाद् विमुच्यते ॥ २९ ॥

भगवान्को दीब्य जन्मको यो कथा अत्यन्त गोपनिय र रहस्यमय छ । जो मानिस एकाग्र चित्तले नियम पूर्वक विहांन र वेलुका यसको पाठ गर्दछ भने उसको सबै दुःख नाश हुन्छ ।।२९।।

एतद् रूपं भगवतो ह्यरूपस्य चिदात्मनः ।

मायागुणैर्विरचितं महदादिभिरात्मनि ॥ ३० ॥

रूप रहित, प्राकृत स्वरूप रहित, चिन्मय भगवान्का यो स्थूल जगदाकार रूप हो, उनैको महत्वादि गुणका कारण भगवान् कल्पित हुनुहुन्छ ।

यथा नभसि मेघौघो रेणुर्वा पार्थिवोऽनिले ।

एवं द्रष्टरि दृश्यत्वमारोपितमबुद्धिभिः ॥ ३१ ॥

जसरी वादलको आश्रय बायु हो र पृथ्वीको विकार खैरोपन धुलोमा हुन्छ तर अल्प बुध्दि भएकाहरू बादललाई आकाशमा र खैरोपनालाई बायु मानि भ्रम संझन्छन् त्यसैगरी अविवेकि पुरुषहरू आत्मामा स्थुल दृष्यरूप जगतलाई मान्दछन् ।।३१।।

अतः परं यदव्यक्तमव्यूढगुणव्यूहितम् । ।

अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात्स जीवो यत् पुनर्भवः ॥ ३२ ॥

यो स्थुलरूप भन्दा पर भगवान्को अव्यक्तरूप छ जुन न स्थुलको जस्तो आकार अथवा गुणवाला छ न त देख्न सुन्न नै सकिन्छ, त्यो नै सूक्ष्म शरीर हो । आत्माको प्रवेश हुदा त्यसलाई जीव भनिन्छ त्यसैको नै वारम्वार जन्महुन्छ ।।३२।।

यत्रेमे सदसद् रूपे प्रतिषिद्धे स्वसंविदा ।

अविद्ययाऽऽत्मनि कृते इति तद्ब्रह्मदर्शनम् ॥ ३३ ॥

माथि भनिएका सूक्ष्म र स्थूल शरीर अविद्याको कारण नै आत्मा आरोपित भएका हुन । जुन अवस्थामा आत्मस्वरूप ज्ञानले यो भ्रम हटेर जान्छ त्यसै समय ब्रम्हसित साक्षात्कार हुन्छ ।।३३।।

यद्येषोपरता देवी माया वैशारदी मतिः ।

संपन्न एवेति विदुर्महिम्नि स्वे महीयते ॥ ३४ ॥

तत्वज्ञानीहरू यो जान्दछन् कि जुन समय यो बुध्दिरूपा परमेश्वर मायामा निवृत भएर जान्छ त्यसै समयमा जीवलाई परमानन्द प्राप्ति हुन्छ र आफ्नो स्वरूपको बारेमा बोध हुन्छ ।।३४।।

एवं जन्मानि कर्माणि ह्यकर्तुरजनस्य च ।

वर्णयन्ति स्म कवयो वेदगुह्यानि हृत्पतेः ॥ ३५ ॥

वास्तवमा जसको जन्म हुदैन र कर्म पनि हुदैन उनै भगवान्को अप्राकृतिक (गुश्ह्य) जन्म र कर्मको बारेमा  तत्वज्ञानीहरू यसप्रकार वर्णनगर्दछन् किनकि उनको जन्म र कर्म वेदमा अन्यन्त रहस्यमय र गोप्य छ ।।३५।।

उपेन्द्रवज्रा

स वा इदं विश्वममोघलीलः

    सृजत्यवत्यत्ति न सज्जतेऽस्मिन् ।

भूतेषु चान्तर्हित आत्मतंत्रः

    षाड्वर्गिकं जिघ्रति षड्गुणेशः ॥ ३६ ॥

भगवान्को लीला अमोघ छ । उनले लीलाबाट नै यस संसारको सृष्टि, स्थिति र संहार गर्दछन् । किनकि यसमा आशक्ति हुदैन । प्राणीहरूको अन्तःकरणमा रहेर पाँच ज्ञानेन्द्रिय र मनको नियन्ताको रूपमा ती विषयको ग्रहण पनि गर्दछन् । तर फेरी ती विषयबाट अलग रहन्छन किनकि उनी स्वतन्त्र भएकाले कुनै विषयमा लिप्त हुदैनन ।।३६।।

न चास्य कश्चिन्निपुणेन धातुः

    अवैति जन्तुः कुमनीष ऊतीः ।

नामानि रूपाणि मनोवचोभिः

    सन्तन्वतो नटचर्यामिवाज्ञः ॥ ३७ ॥

जसरी अन्जान मानिस जादुगर अथवा नाटकको कृयाकलाप बारे बुझ्दैनन त्यसैगरी आफ्नो सकल्प र वेदका वचन द्वारा भगवान्बाट प्रकट भएका नाना किसिमका नामरूप र वहांका लीलाहरूलाई कुवुध्दिमा फसेका जीवहरूले धेरै तर्क र युक्तिबाट पनि जान्न सक्तैनन ।।३७।।

स वेद धातुः पदवीं परस्य

    दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः ।

योऽमायया सन्ततयानुवृत्त्या

    भजेत तत्पादसरोजगन्धम् ॥ ३८ ॥

चक्रपाणी भगवान्को शक्ति र पराक्रम अनन्त छ । वहाँको बारेमा कसैले पनि थाहा पाउन सक्तैन वहाँ सारा जगतको निर्माता भएर पनि जगत भन्दा पर हुनुहुन्छ । वहाँको स्वरूप तथा लीलाहरूको बारेमा जसले सदा सर्वदा निष्कपट भावले वहाँको चरणकमलको सेवा गर्दछन् चिन्तन गर्दछन्, उनैले मात्र जान्दछन्।।३८।।

अथेह धन्या भगवन्त इत्थं

    यद्वासुदेवेऽखिललोकनाथे ।

कुर्वन्ति सर्वात्मकमात्मभावं

    न यत्र भूयः परिवर्त उग्रः ॥ ३९ ॥

हे शौनकादि ऋषिहरू ! तपाईहरू धेरै भाग्यमानी हुनुहुन्छ र धन्य हुनुहुन्छ किनकि यस जीवनमा आईपर्ने सबै विघ्नबाधाहरू लाई हटाउने सबैलोकका स्वामी भगवान् श्रीकृष्ण प्रति अनन्य पे्रम गर्नुहुन्छ । जसका कारण जन्म र मरणरूप यो ससारमा आइरहनु पर्दैन ।।३९।।

इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम् ।

उत्तमश्लोकचरितं चकार भगवान् ऋषिः ॥ ४० ॥

भगवान् वेदव्यासले यो वेद समान भगवान्का चरित्रहरूले भरिएको भागवत नामको पुराण वनाउनु भएको छ ।।४०।।

(अनुष्टुप्)

निःश्रेयसाय लोकस्य धन्यं स्वस्त्ययनं महत् ।

तदिदं ग्राहयामास सुतं आत्मवतां वरम् ॥ ४१ ॥

वहांले यो कल्याणकारी महान पुराण लोकको परम कल्याणका लगि आफ्ना आत्मज्ञानी शिरोमणी छोरालाई सुनाउनु भयो।।४१।।

सर्ववेदेतिहासानां सारं सारं समुद्धृतम् ।

स तु संश्रावयामास महाराजं परीक्षितम् ॥ ४२ ॥

यसमा सबै वेद र इतिहासको सारलाई संग्रह गरीएको छ । सुकदेवजीले राजा परीक्षितलाई यो भागवत सुनाउनु भयो ।।४२।।

प्रायोपविष्टं गङ्गायां परीतं परमर्षिभिः ।

कृष्णे स्वधामोपगते धर्मज्ञानादिभिः सह ॥ ४३ ॥

जुन समयमा राजा परीक्षित अनसन ब्रत लिएर गङ्गाकिनारमा बसेका थिए त्यहि समयमा सुकदेवजीले यो भागवत सुनाउनु भएको हो । धर्म र ज्ञान आदिका साथमा भगवान् श्रीकृष्ण जव आफ्नो स्वधाम जानुभयो त्यसैबेला देखि कलियुगका मानिसहरू अज्ञानरूप अन्धकारले घेरिएकाछन् ।।४३।।

कलौ नष्टदृशामेष पुराणार्कोऽधुनोदितः ।

तत्र कीर्तयतो विप्रा विप्रर्षेर्भूरितेजसः ॥ ४४ ॥

हे शौनकादि ऋषिहरू ! यस कलियुगमा अज्ञानरूप अन्धकारबाट अन्धो भएको मानिसहरूलाई  लागि यो पुराणरूप सूर्य प्रकट भएको छ ।

अहं चाध्यगमं तत्र निविष्टस्तदनुग्रहात् । 

सोऽहं वः श्रावयिष्यामि यथाधीतं यथामति ॥ ४५ ॥

जव महा तेजस्वी सुकदेवजी महाराज यस पुराणको कथा भन्दै हुनुहुन्थ्यो त्यस वेला म पनि त्यहाँ बसेको थिए । त्यहाँ नै मैले वहांको कृपाले यस पुराणको अध्ययन गरेको थिए । मैले  जे जस्तो अध्ययन गरे र बुध्दिले जे जति लिन सके त्यति नै अनुसार म तपाईहरूलाई बताउछु ।।४४।।

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां

प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥