प्रथमः स्कंधः - प्रथमोऽध्यायः

श्रीमद्भागवत महापुराण

प्रथमः स्कंधः - प्रथमोऽध्यायः

(शार्दूलविक्रीडित)

जन्माद्यस्य यतोऽन्वयादितरतः चार्थेष्वभिज्ञः स्वराट् ।

             तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत् सूरयः ।

तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गोऽमृषा ।

            धाम्ना स्वेन सदा निरस्तकुहकं सत्यं परं धीमहि । १ ॥

मंगलाचरण

जसबाट यस जगतको सृष्टि, स्थिति र लय भइरहन्छ । जो असत् पदार्थबाट भिन्न छ । त्यो जड होइन चेतन हो । जो परतन्त्र होइन स्वयम प्रकाश हो । जसको संकल्पले मात्र आदि कवि ब्रम्हालाई वेदको उपदेश दिएका थिए, त्यहि वेदका तात्पर्य बुझ्न ठुला–ठुला विद्वान हरू मोहित हुन्छन् । जसरी सूर्र्यको किरणले तातेको वालुवामा पानीको र पानीमा बालुवाको भ्रान्ति हुन्छ तापनि त्यो सत्य होइन । त्यसैगरी यो त्रिगुणमयी जाग्रत, स्वप्न र सुषुप्ती रूपा सृष्टि असत्य हो तापनि परमात्माको सत्ताले सत्य जस्तो भ्रान्ति हुन्छ । आफुबाट प्राप्त ज्योतिले माया र मायारूप कार्यबाट सधैभरि मुक्त रहने उनै परम सत्य स्वरूप परमात्माको हामी ध्यान गरौं ।१।।

धर्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्र परमो निर्मत्सराणां सतां ।

वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलनम् ।

श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किं वा परैरीश्वरः ।

सद्यो हृद्यवरुध्यतेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिः तत् क्षणात् ॥ २ ॥

महामुनि वेदव्यासद्वारा रचिएको यो श्रीमद्भागवत मत्सर हिन (अरुको उन्नती देख्न नसक्ने स्वभाव नभएको) परम धर्मको निरूपण गरीएको छ । यसमा सन्तपुरुषहरूका लागि जान्न योग्य परम साधनको वर्णन गरीएको छ । जसले तीनै किसिमको तापलाई जरै देखि नास गरीदिन्छ र परम सुखको प्राप्ति हुन्छ । जसले यस श्रीमद्भागवतको शरण लिन्छ उसलाई अरु कुनै पनि साधनको आवस्यकता पर्दैन । भाग्यमानी ब्यक्तिले जति वेला यस्लाई सुन्ने इच्छा गर्दछन् भगवान् तत्कालै उसको हृदयमा आएर बस्नु हुन्छ ।।२।

(द्रुतविलम्बित)

निगमकल्पतरोर्गलितं फलं

शुकमुखादमृतद्रवसंयुतम् ।

पिबत भागवतं रसमालयं ।

मुहुरहो रसिका भुवि भावुकाः । ३ ॥

हे रसको मर्म बुझ्ने भक्तजनहरू हो!  यो श्रीमद्भागवत वेदरूप कल्पबृक्षको पाकेको फल हो । श्री सुकदेवरूप सुगाको मुखको सम्बन्धभएको हुँदा यो परमानन्दमयी सुधाले परिपूर्ण छ । यस फलमा बोक्रा र बीयाँ आदि मिल्काउनु पर्ने कुरा केहि छैन यो मुर्तिमान रस हो । जव सम्म शरीरमा चेतना हुन्छ तवसम्म यो दिब्य भागवतको रस पान गरी राख, यो पृथ्वीमा सुलभ छ ।।३।।

(अनुष्टुप्)

नैमिषेऽनिमिषक्षेत्रे ऋषयः शौनकादयः ।

सत्रं स्वर्गायलोकाय सहस्रसममासत ॥ ४ ॥

एकपटक भगवान् श्रीविष्णु एवं देवताहरूको परमपुण्यमय क्षेत्र नैमिषारण्यमा शौनकादि ऋषिहरूले भगवान् प्राप्तिका इच्छाले हजार वर्षमा पुरा हुने महायज्ञको अनुष्ठान गरे ।।४।।

त एकदा तु मुनयः प्रातर्हुतहुताग्नयः ।

सत्कृतं सूतमासीनं पप्रच्छुः इदमादरात् ॥ ५ ॥

एक दिन उनीहरूले विहांनी समयको अग्नीहोत्रादि कर्म सकेर सुतजीलाई पूजा गरे अनि अग्लो आसनमा बसालेर प्रेमपूर्वक प्रश्न गरे ।।५।।

ऋषय ऊचुः ।

त्वया खलु पुराणानि सेतिहासानि चानघ ।

आख्यातान्यप्यधीतानि धर्मशास्त्राणि यान्युत ।६ ॥                           

ऋषिहरूले भने–

हे सूतजी ! तपाईले सबै इतिहास, पुराण र धर्मशास्त्रहरूको अध्ययन गनुभएको छ र भलिभाति रूपमा व्याख्या पनि गर्नुहुन्छ ।।६।।

यानि वेदविदां श्रेष्ठो भगवान् बादरायणः ।

अन्ये च मुनयः सूत परावरविदो विदुः ॥ ७ ॥

वेदवेत्ता भगवान् व्यासजीलाई तथा भगवान्का सगुण तथा निर्गुणरूपको बारेमा जान्ने ऋषिहरूले जे जे जानेका छन्, उनीहरूलाई जुन विषयको ज्ञान छ ती सबैका बारेमा तपाई जान्नुहुन्छ ।। ७ ।।

वेत्थ त्वं सौम्य तत्सर्वं तत्त्वतः तदनुग्रहात् ।

 ब्रूयुः स्निग्धस्य शिष्यस्य गुरवो गुह्यमप्युत ॥ ८ ॥

तपाईको मन सरल र सुध्द भएको हुँदा गुरुको कृपाले सबै जान्नुहुन्छ । गुरुले त आफ्नो प्यारो शिष्यलाई सबैकुरा बताई दिनुहुन्छ ।। ८ ।।

तत्र तत्राञ्जसाऽऽयुष्मन् भवता यद्विनिश्चितम् ।

पुंसामेकान्ततः श्रेयस्तन्नः शंसितुमर्हसि ।।९॥

हे लामो आयु भएका सूतजी ! तपाईले हामी माथि कृपा गरेर यो बताइदिनुहोस् कि जुन शास्त्र पुराण र गुरुजनहरूको उपदेश अुनुसार कलियुगका जीवहरूका लागि परम कल्याणकारी एवं उपयोगि साधनहरूको निश्चय गर्नु भएको छ ।।९।।

प्रायेणाल्पायुषः सभ्य कलावस्मिन् युगे जनाः ।

मन्दाः सुमन्दमतयो मन्दभाग्या ह्युपद्रुताः ॥ १० ॥

हे सभ्य ! यस कलियुगमा प्राय मानिसको आयु छोटो हुन्छ । साधनाहरू गर्नमा उनीहरूको इच्छा हुदैन । मानिसहरू अल्छी, मन्दबुध्दि र स्मरण शक्ति पनि थोरै हुन्छन् । १० ।।

भूरीणि भूरिकर्माणि श्रोतव्यानि विभागशः ।

अतः साधोऽत्र यत्सारं समुद्धृत्य मनीषया ।

ब्रूहि नः श्रद्दधानानां येनात्मा संप्रसीदति ॥ ११ ॥

शास्त्रहरू धेरैछन् तर निश्चित् साधन भएका छैनन्, त्यस्मा पनि धेरैप्रकारका कर्मको बारेमा बताइका छन्, तीमध्दे कोहीको त एक अंस सुन्नमा पनि गारो छ । तपाई परोपकारी हुनुहुन्छ तसर्थ तपाईको विचारले तिनिहरूको सार निकालेर प्राणीहरूको परम कल्याणका लागि हामीहरूलाई सुनाउनुहोस् जसबाट हाम्रो अन्तःकरणलाई सुध्दि मिल्दछ ।।११।।

सूत जानासि भद्रं ते भगवान् सात्वतां पतिः ।

देवक्यां वसुदेवस्य जातो यस्य चिकीर्षया ॥ १२ ॥

हे सूतजी! तपाईको कल्याण होस् । तपाई त जान्नुहुन्छ कि यदुवंशीहरूको रक्षक भक्तवत्सल भगवान् श्रीकृष्ण वसुदेवकी पत्नी देवकीको गर्भबाट कुन कामनाका लागि अवतिर्ण हुनुभयो ।।१२।।

तन्नः शुश्रूषमाणानामर्हस्यङ्‌गानुवर्णितुम् ।

यस्यावतारो भूतानां क्षेमाय च भवाय च ॥ १३ ॥

हामी यस बारेमा सुन्न चाहान्छौं । तपाईले कृपा गरेर हामीलाई त्यसको बारेमा वर्णनगर्नुहोस् कि भगवान्को अवतार त जीवको कल्याण र समृध्दिका लागि नै हो ।। १३ ।।

आपन्नः संसृतिं घोरां यन्नाम विवशो गृणन् ।

ततः सद्यो विमुच्येत यद् बिभेति स्वयं भयम् ॥ १४ ॥

जन्म–मृत्युको घोर चक्रमा परेका जीवहरूले यस अवस्थामा भगवान्को मंगलमय नामहरूको उच्चारण गरे भने पनि उनीहरु तत्कालै मुक्त भएर जान्छन्, किनकी डर पनि भगवान्बाट डराउदछन् ।।१४।।

यत्पादसंश्रयाः सूत मुनयः प्रशमायनाः ।

सद्यः पुनन्त्युपस्पृष्टाः स्वर्धुन्यापोऽनुसेवया ॥ १५ ॥

हे सूतजी ! परम विरक्त र परमशान्त ऋषिहरू भगवान्को श्रीचरणको शरणमा नै रहन्छन् त्यसैले वहाँको स्पर्श मात्रले पनि सांसारिक जीवहरू तुरुन्त मुक्त भएर जान्छन् तर गङ्गाजलले त धेरै पटक स्नान गरेपछि मात्र मानिस पवित्र हुन्छ ।।१५।।

को वा भगवतस्तस्य पुण्यश्लोकेड्यकर्मणः ।

शुद्धिकामो न श्रृणुयाद् यशः कलिमलापहम् ॥ १६ ॥

तर पुण्यात्मा भक्तजनहरू जसले भगवान्को लीलाहरूको गान गर्दछन् उनीहरू भगवान्को कलिमल नाश गर्ने यस्तो पवित्र यशलाई आत्मशुध्दिका इच्छाले कुनचाँहि मानिसले सुन्न मन नगर्ला ।।१६।।

तस्य कर्माण्युदाराणि परिगीतानि सूरिभिः ।

ब्रूहि नः श्रद्दधानानां लीलया दधतः कलाः ॥ १७ ॥

वहांले लीलाले नै अवतार लिनुहुन्छ, नारदादि महात्माहरूले उदार मना भावनाले वहांको कर्मको बारेमा गान गरीरहन्छन् । हामी श्रध्दालु भक्तजनहरूलाई प्रभुका ती चरित्रको बारेमा वर्णनगर्नुहोस् ।। १७ ।।

अथाख्याहि हरेर्धीमन् अवतारकथाः शुभाः ।

लीला विदधतः स्वैरं ईश्वरस्यात्ममायया ॥ १८ ॥

हे बुध्दिमान सूतजी ! पहिला त भगवान्ले आफ्नी योगमायाको आश्रय लिएर स्वच्छन्द लीला गर्नुहुन्छ । तपाई हामीलाई उनै श्रीहरिको मंगलमय अवतार कथाहरूको बारेमा वर्णन गर्नुहोस् ।।१८।।

वयं तु न वितृप्याम उत्तमश्लोकविक्रमे ।

यत् श्रृण्वतां रसज्ञानां स्वादु स्वादु पदे पदे ॥१९ ॥

भगवान्का पवित्र लीला कीर्तिहरूका बारेमा सुनेर हामी कहिल्यै अघाउँदैनौं किनकि रसिकहरूका लागि प्रत्येक अक्षरहरूमा नयाँ नयाँ रसको अनुभव हुन्छ ।। १९।।

कृतवान् किल वीर्याणि सह रामेण केशवः ।

अतिमर्त्यानि भगवान् गूढः कपटमानुषः ॥ २० ॥

भगवान् श्रीकृष्णले आफुलाई लुकाई राख्नु भएको थियो तर मानिसहरूको अगाडि जसरी प्रकट हुनुभयो, जुन लीलाहरू गर्नुभयो, र बलरामजीका साथमा जुन लीला पराक्रम गर्नुभयो, त्यो साधारण मानिसले गर्नै सक्तैन ।।२०।।

कलिमागतमाज्ञाय क्षेत्रेऽस्मिन् वैष्णवे वयम् ।

आसीना दीर्घसत्रेण कथायां सक्षणा हरेः ॥ २१ ॥

कलियुगको आगमनलाई जानेर हामीहरूले यस वैष्णवक्षेत्र (नैमिसारण्य क्षेत्र) मा दिर्घकालिन यज्ञको आयोजना गरेका हौं । श्रीहरूको कथा सुन्न हामीलाई समय छ ।। २१ ।।

त्वं नः संदर्शितो धात्रा दुस्तरं निस्तितीर्षताम् ।

कलिं सत्त्वहरं पुंसां कर्णधार इवार्णवम् ॥ २२ ॥

यो कलियुग भनेको उत्साह शक्तिलाई नष्ट गराउने वाला हो । यसबाट पार पाउन गाह्रो छ । जसरी समुन्द्र पार गर्नखोज्दा माझि मिल्दछ त्यसै गरी हामीहरूलाई पार लगाउनको लागि ब्रह्माजीले तपाईलाई पठाउनु भएको हो ।।२२।।

ब्रूहि योगेश्वरे कृष्णे ब्रह्मण्ये धर्मवर्मणि ।

स्वां काष्ठामधुनोपेते धर्मः कं शरणं गतः ॥ २३ ॥

धर्म रक्षक, ब्राम्हणभक्त, योगेश्वर भगवान् श्रीकृष्ण आफ्नो धाममा जानुभएपछि धर्म कस्को शरणमा गयो, हामीलाई बताउनुहोस् ।।२३।।

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां प्रथमस्कन्धे

नैमिषीयोपाख्याने प्रथमोऽध्य़्यः ॥ १ ॥