श्रीमद्भागवत महापुराण
ब्राह्मण उवाच –
अकोविदः कोविदवादवादान्
वदस्यथो नातिविदां वरिष्ठः ।
न सूरयो हि व्यवहारमेनं
तत्त्वावमर्शेन सहामनन्ति ॥ १ ॥
जडभरतले भने–
राजन् ! तपाईमा तत्वज्ञानको अभाव हुँदा पनि ज्ञानीले झंै ठुला कुरा गर्नु हुन्छ । यत्तिकैमा श्रेष्ठ ज्ञानीको गणमा तपाईको तुलना हुन सक्तैन । तत्व ज्ञानी मानिसले तत्वको विचार गर्दा यस्तो अव्यवहारिक स्वामी सेवक आदि व्यवहारलाई सत्यरुपले स्वीकार गर्दैनन ।।१।।
तथैव राजन्नुरुगार्हमेध
वितानविद्योरुविजृम्भितेषु ।
न वेदवादेषु हि तत्त्ववादः
प्रायेण शुद्धो नु चकास्ति साधुः ॥ २ ॥
वेदवाक्यहरू पनि पनि धेरैजसो ग्रीहस्थका यज्ञविधि, कर्मकाण्डका वारेमा वर्णन गर्न मै व्यस्त भएकाले त्यसबाट तत्वको जिज्ञासा पुरा हुने दैखिदैन लौकिक ब्यवहारका अगाडि वैदिक व्यवहार पति सत्य होइन । वेदबाट पनि रागद्वेश रहितको तत्वज्ञानको बारेमा पुरा वर्णन पाईदैन ।।२।।
न तस्य तत्त्वग्रहणाय साक्षाद्
वरीयसीरपि वाचः समासन् ।
स्वप्ने निरुक्त्या गहमेधिसौख्यं
न यस्य हेयानुमितं स्वयं स्यात् ॥ ३ ॥
जसले गृहाश्रमबाट प्राप्त हुने स्वर्गादि सुखलाई सपना समान क्षणिक भनेर बुझ्दैन, उसलाई उपनिषद वाक्यले पनि यथार्थ तत्वको ज्ञान गराउन सक्तैन ।।३।।
यावन्मनो रजसा पूरुषस्य
सत्त्वेन वा तमसा वानुरुद्धम् ।
चेतोभिराकूतिभिरातनोति
निरङ्कुशं कुशलं चेतरं वा ॥ ४ ॥
जवसम्म मानिको मन सत्व, रज अथवा तमोगुणको वशमा रिहरहन्छ, तवसम्म उसले स्वच्छन्द हिसाबले ज्ञानेन्द्रिय तथा कर्मेन्द्रियद्वारा शुभाशुभ कर्म गरिरहन्छ ।।४।।
स वासनात्मा विषयोपरक्तो
गुणप्रवाहो विकृतः षोडशात्मा ।
बिभ्रत्पृथङ्नामभि रूपभेद
मन्तर्बहिष्टुं च पुरैस्तनोति ॥ ५ ॥
यो मन वासनामय विषयमा आशक्त हुनाले विकारयुक्त तथा चलायमान भएको हँुदा भूत एवं इन्द्रियरूपसोह्र कलाहरूमा मुख्य छ । यहि भिन्न भिन्न नामले देवता र मनुष्यादिरूप धारण गरेर शरीररूप उपाधिहरूको भेदले जीवको उत्तमता र अधमताको कारण हुन्छ ।।५।।
दुःखं सुखं व्यतिरिक्तं च तीव्रं
कालोपपन्नं फलमाव्यनक्ति ।
आलिङ्ग्य मायारचितान्तरात्मा
स्वदेहिनं संसृतिचक्रकूटः ॥ ६ ॥
यो मायामय मन संसार चक्रमा फस्ने हो, यसले आफनो देहको अभिमानी जीवसंग मिलेर त्यसलाई कालक्रमले प्राप्तभएको सुख दुःख र यसबाट मोहरूप अनिवार्य फलहरू प्रकट गराउँछ ।।६।।
तावानयं व्यवहारः सदाविः
क्षेत्रज्ञसाक्ष्यो भवति स्थूलसूक्ष्मः ।
तस्मान्मनो लिङ्गमदो वदन्ति
गुणागुणत्वस्य परावरस्य ॥ ७ ॥
जहासम्म मन रहन्छ त्यहासम्म जग्रत् र स्वप्नवस्थाबाट का प्रकाशित भएर जीवको दृश्य वन्दछ । यसैले विद्वानहरू मनलाई नै त्रिगुणमय अधम संसारको कारण र गुणातीतरुपले परमोत्कृष्ट मोक्षपदको कारण बताउँदछन ।।७।।
गुणानुरक्तं व्यसनाय जन्तोः
क्षेमाय नैर्गुण्यमथो मनः स्यात् ।
यथा प्रदीपो घृतवर्तिमश्नन्
शिखाः सधूमा भजति ह्यन्यदा स्वम् ।
पदं तथा गुणकर्मानुबद्धं
वृत्तीर्मनः श्रयतेऽन्यत्र तत्त्वम् ॥ ८ ॥
मन विषयासक्त हुँदा जीवलाई संसार संकटमा फसाउँदछ, विषयाहीन हुँदा, (सबै प्रपञ्च देखि अलग हुँदा) त्यसैबाट उसलाई शान्तिमय मोक्षपद प्राप्त गराइदिन्छ । जसरी घीउमा भिजेको दिया बल्दा त्यसबाट धुवाँको कालो निकाल्दछ र जब घीउ समाप्त भएपछि त्यो प्रकाश आफ्नो कारण अग्नितत्वमा लीन हुन्छ , त्यसरी नै विषय र कर्ममा आसक्त भएको मन अनेक प्रकारको बृत्तिमा फसिरहन्छ र सबै विषयाहिन मनबाट मुक्त हुनाले उ आफ्नो तत्वमा लीन हुन्छ ।।८।।
एकादशासन्मनसो हि वृत्तय
आकूतयः पञ्च धियोऽभिमानः ।
मात्राणि कर्माणि पुरं च तासां
वदन्ति हैकादश वीर भूमीः ॥ ९ ॥
वीरवर ! पाँच कर्मेद्रिय, पाँच ज्ञानेन्द्रिय र एक अहङ्कार– यी एघार मनका वृत्तिहरू हुन तथा पाँच प्रकारको कर्म पाँच तन्मात्र र एक शरीर यी एघार उसको आधारभूत विषय भनिन्छन ।।९।।
गन्धाकृतिस्पर्शरसश्रवांसि
विसर्गरत्यर्त्यभिजल्पशिल्पाः ।
एकादशं स्वीकरणं ममेति
शय्यामहं द्वादशमेक आहुः ॥ १० ॥
द्रव्यस्वभावाशयकर्मकालै
रेकादशामी मनसो विकाराः ।
सहस्रशः शतशः कोटिशश्च
क्षेत्रज्ञतो न मिथो न स्वतः स्युः ॥ ११ ॥
गन्ध, रुप, स्पर्श, र शव्द यी पाँच ज्ञानेन्द्रियहरूको विषय हुन, मलत्याग, सम्भोग, गमन, भाषण र लिनु दिनु आदि व्यापार यी पाँच कर्मेन्द्रियका विषय हुन । तथा शरीरलाई यो मेरो हो यस प्रकार स्वीकार गर्नु अहङ्कारको विषय हो । कसै कसैले अहङ्कारलाई मनको बाह्रौं वृत्ति र उसको शरीरलाई बाह्रौ विषय मान्दछन । यो मनको एघारौं वृत्ति द्रव्य (विषय) स्वभाव, आशय (संस्कार), कर्म र काल द्वारा सैकडौं हाजारौं तथा करोडौं प्रकारका भेदमा हुन्छन । त्यसैले यी सबै बृत्तिहरूको सत्ता क्षत्रज्ञ नै हौ र यसैबाट आपसमा मिलेर प्रकाशित हुन्छन ।।११।।
क्षेत्रज्ञ एता मनसो विभूती
र्ज्जीवस्य मायारचितस्य नित्याः ।
आविर्हिताः क्वापि तिरोहिताश्च
शुद्धो विचष्टे ह्यविशुद्धकर्तुः ॥ १२ ॥
यसो हँदापनि मनसंग क्षेत्रज्ञको कुनै सम्बन्ध हुदैन । यो त मायाका कारण जीव निर्मित उपाधि हो । यो प्रायः संसार वन्धनमा पार्ने अविशुध्द कर्ममा नै प्रवृत्त हुन्छ । यसको उपर्युक्त वृत्तिहरू प्रवाहरूपले नित्य नै रहिरहन्छ । जाग्रत र स्वप्नको अवस्थामा त्यो प्रकट हुन्छ र सुषुप्तिमा लुक्तछ । यो दुवै नै आवस्थामा क्षेत्रज्ञ, जुन विशुद्ध चिन्मात्र हो, मन यी सबै वृत्तिलाई साक्षीरुपले हेर्दछ ।।१२।।
क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषः पुराणः
सा क्षात्स्वयं ज्योतिरजः परेशः ।
नारायणो भगवान् वासुदेवः
स्वमाययाऽऽत्मन्यवधीयमानः ॥ १३ ॥
यो क्षेत्रज्ञ परमात्मा सर्वव्यापक, जगतका आदिकारण, परिपुर्ण, अपरोक्ष, स्वयंप्रकाश, अजन्मा, ब्रम्हादिको पनि नियन्ता र आफ्नो अधीन रहने मायाद्वारा सबैको अन्तःकरणमा रहेर जीवहरूलाई प्रेरित गर्ने सबै जीवको आश्रयरूप भगवान् वासुदेव हुन ।।१३।।
यथानिलः स्थावरजङ्गमाना
मात्मस्वरूपेण निविष्ट ईशेत् ।
एवं परो भगवान् वासुदेवः
क्षेत्रज्ञ आत्मेदमनुप्रविष्टः ॥ १४ ॥
जसरी वायु सम्पूर्ण स्थावर–जङ्गम प्राणीहरूमा प्राणरुपले प्रवेश गरेर सबैमा नियन्त्रण गर्दछन, त्यसरि नै परमेश्वर भगवान् वासुदेव सर्वसाक्षी आत्मस्वरुपले यस सम्पूर्ण प्रपञ्चमा ब्याप्त भएर शासन गर्नु हुन्छ ।।१४।।
न यावदेतां तनुभृन्नरेन्द्र
विधूय मायां वयुनोदयेन ।
विमुक्तसङ्गो जितषट्सपत्नो
वेदात्मतत्त्वं भ्रमतीह तावत् ॥ १५ ॥
न यावदेतन्मन आत्मलिङ्गं
संसारतापावपन जनस्य ।
यच्छोकमोहामयरागलोभ
वैरानुबन्धं ममतां वि धत्ते ॥ १६ ॥
हे राजन ! जवसम्म मानिस ज्ञानको उदय द्वारा यस मायालाई तिरस्कार गरेर, सबै आशक्ति छोडेर तथा काम क्रोधादि छ सत्रुलाई जितेर आत्मतत्वलाई जान्दैन, जवसम्म त्यो आत्माको उपाधिरूप मनलाई संसार–दुःखको क्षेत्र भनेर सम्झदैन तवसम्म यसलोकमा त्यो भट्कि रहन्छ । किनकि शोक, मोह, रोग, राग, लोभ र वैरी आदि संस्कारले ममतालाई बढाउछ ।।१५।१६।।
भातृव्यमेनं तददभ्रवीर्य
मुपेक्षयाध्येधितमप्रमत्तः
गुरोर्हश्चरणोपासनास्त्रो
जहि व्यलीकं स्वयमात्ममोषम् ॥ १७ ॥
यो मन नै तिम्रो बलियो शत्रु हो । तिमीले यसमा मन नदिनाले यसको शक्ति अरु बढ्यो । तर यो स्वयं मिथ्या हो । तथापि यसले तिम्रो आत्मस्वरुपलाई आच्छादित गरेर राखेको छ । यसैले तिमी सावधान भएर गुरु र हरिको चरणको उपासनाको आस्त्रबाट यसलाई मार ।।१७।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
पञ्चमस्कन्धे ब्राह्मणरहूगणसंवादे एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
