तृतीय स्कंधः - चतुर्थोऽध्यायः

तृतीय स्कंधः - चतुर्थोऽध्यायः

उद्धव उवाच -

(अनुष्टुप)

अथ ते तदनुज्ञाता भुक्त्वा पीत्वा च वारुणीम् ।

तया विभ्रंशितज्ञाना दुरुक्तैर्मर्म पस्पृशुः ॥ १ ॥

उध्दवजीले भने—

 त्यसछि ब्राह्मणहरूको आज्ञा लिएर यादवहरूले भोजन गरे र बरुणी मदिरा पिए । त्यसले गर्दा उनीहरूको ज्ञान नष्ट भयो । उनीहरू झगडा गरेर एक आपसमा झगडा गर्न लागे ॥ १ ॥

तेषां मैरेयदोषेण विषमीकृतचेतसाम् ।
निम्लोचति रवावासीत् वेणूनामिव मर्दनम् ॥ २ ॥

मदिराको नशाले गर्दा बुध्दि भ्रष्ट भएका ती यादवहरु जसरी एक आपसमा वज्रदा बाँसमा आगो निस्किन्छ त्यसैगरी सुर्यास्तको समय हुँदा उनीहरूमा माराकाट चल्यो ।।२।।

भगवान् स्वात्ममायाया गतिं तां अवलोक्य सः ।

सरस्वतीं उपस्पृश्य वृक्षमूलमुपाविशत् ॥ ३ ॥

भगवानले त्यो विचित्र गतिलाई आफ्नो मायाले देख्नुभयो र सरस्वतीको जलले आचमन गरेर एउटा रूखको फेदमा बस्नुभयो ।।३।।

अहं चोक्तो भगवता प्रपन्नार्तिहरेण ह ।

बदरीं त्वं प्रयाहीति स्वकुलं सञ्जिहीर्षुणा ॥ ४ ॥

 शरणागतको दुःख नाश गर्ने भगवान् श्रीकृष्णले आफ्नो कूलको संहार गर्ने इच्छा गरेर मलाई वदरीकाश्रममा जाउ भन्नुभयो ।।४।।

अथापि तदभिप्रेतं जानन् अहं अरिन्दम ।

पृष्ठतोऽन्वगमं भर्तुः पादविश्लेषणाक्षमः ॥ ५ ॥

विदुरजी मैले वहाँको आशय बुझें । तापनि वहाँ संगको वियोगलाई सहन नसकेर वहाँकै पछि लागेर प्रभास क्षेत्र सम्म पुगें ।।५।।

अद्राक्षमेकमासीनं विचिन्वन् दयितं पतिम् ।

श्रीनिकेतं सरस्वत्यां कृतकेतमकेतनम् ॥ ६ ॥

सबैका आश्रय भएर पनि वहाँको आश्रय कोहि पनि थिएन । वहाँ प्रियत्तम भगवान् श्यामसुन्दर सरस्वतीको किनारमा एक्लै बस्नुभएको देखें ।।६।।

श्यामावदातं विरजं प्रशान्तारुणलोचनम् ।

दोर्भिश्चतुर्भिः विदितं पीतकौशाम्बरेण च ॥ ७ ॥

वहाँको विशुध्द सत्वमय अत्यन्त सुन्दर श्याम शरीर, अरुण वर्णका शान्त आँखा चार हात र रेशमी पीताम्बर धारणा गर्नुभएको थियो । मैले वहाँलाई टाढैबाट चिनिहालें ।।७।।

वाम ऊरौ अवधिश्रित्य दक्षिणाङ्घ्रिसरोरुहम् ।

अपाश्रितार्भकाश्वत्थं अकृशं त्यक्तपिप्पलम् ॥ ८ ॥

सानो पीपलको रूखको सहारा लिएर बायाँ घुंडा माथि दायाँ चरणकमल राखेर बस्नुभएको थियो । वहाँ सबै विषय भोगहरू त्याग गर्दापनि आनन्दले मग्न हुनुहुन्थ्यो ।।८।।

तस्मिन् महाभागवतो द्वैपायनसुहृत्सखा ।

लोकान् अनुचरन् सिद्ध आससाद यदृच्छया ॥ ९ ॥

त्यसै समयमा व्यासजीका परम मित्र महाभागवत सिध्द मैत्रेयजी लोकमा आफ्नो स्वेच्छाले डुल्दै त्यहाँ आइपुग्नु भयो ।।९।।

(इंद्रवज्रा)

तस्यानुरक्तस्य मुनेर्मुकुन्दः

        प्रमोदभावानतकन्धरस्य ।

आश्रृण्वतो मां अनुरागहास

        समीक्षया विश्रमयन् उवाच ॥ १० ॥

आफैमा अनुरक्त भएका मैत्रेयमुनि भगवान्का परमभक्त हुन । आनन्द र भक्तिभावले वहाँको गर्दन झुकेको थियो ।। उनकै अगाडि भगवान् श्रीहरिले प्रेम एवं मुस्कान युक्त हेराइले मलाई भन्नुभयो ।।।१०।।

श्रीभगवानुवाच–

वेदाहमन्तर्मनसीप्सितं ते

        ददामि यत्तद् दुरवापमन्यैः ।

सत्रे पुरा विश्वसृजां वसूनां

        मत्सिद्धिकामेन वसो त्वयेष्टः ॥ ११ ॥

भगवानले भन्नुभयो —

म तिम्रो आन्तरिक अभिलाषा जान्दछु । त्यसैले अरुका लागि अत्यन्त दुर्लभ भएको त्यो साधनरूप ज्ञान दिन्छु । उध्दव! तिमी पूर्व जन्ममा वसु थियौ । विश्वको रचना गर्ने प्रजापति र वसुहरूको यज्ञमा तिमीले मलाई पाउने इच्छाले मेरो आराधना ग¥यौ ।।११।।

स एष साधो चरमो भवानां

        आसादितस्ते मदनुग्रहो यत् ।

यन्मां नृलोकान् रह उत्सृजन्तं

        दिष्ट्या ददृश्वान् विशदानुवृत्त्या ॥ १२ ॥

साधु स्वभावका उध्दव! संसारमा तिम्रो यो अन्तिम जन्म हो किनकि तिमीले मेरो अनुग्रह प्राप्त ग¥यौ । अब म यो मत्र्यलोकलाई छाडेर आफ्नो धाम जान चाहान्छु । यस समयमा यहाँ एकान्तमा आफ्नो अनन्य भक्तिले गर्दा तिमीले मलाई पायौ । यो ठुलो शौभाग्यको कुरा हो ।।१२।।

पुरा मया प्रोक्तमजाय नाभ्ये

        पद्मे निषण्णाय ममादिसर्गे ।

ज्ञानं परं मन्महिमावभासं

        यत्सूरयो भागवतं वदन्ति ॥ १३ ॥

पूर्वकालमा पद्मकल्पको अरम्भमा मैले आफ्नो नाभिकमलमा बसेका ब्रह्मालाई आफ्नो महिमाको प्रकट हुने जुन उत्तम ज्ञानको उपदेश दिएको थिए, त्यसलाई सारा संसारका मानिसहरूले भागवत भन्दछन् । त्यो म तिमीलाई दिन्छु ।।१३।।

इत्यादृतोक्तः परमस्य पुंसः

        प्रतिक्षणानुग्रहभाजनोऽहम् ।

स्नेहोत्थरोमा स्खलिताक्षरस्तं

        मुञ्चञ्छुचः प्राञ्जलिराबभाषे ॥ १४ ॥

विदुर! म माथि ता हर समय वहाँ परम पुरुषले कृपा वर्षा गर्नुभएको थियो । त्यतिबेला मलाई वहाँले यसरी आनन्द पूर्वक भन्नुहुँदा स्नेहका कारण मलाई रोमाञ्च भयो । मेरो वाणी गदगद भयो अनि आँखाबाट आँसुका धारा बग्न थाल्यो । अनि मैले हात जोडेर भन्न लागें ।।१४।।

को न्वीश ते पादसरोजभाजां

        दुर्लभोऽर्थेषु चतुर्ष्वपीह ।

तथापि नाहं प्रवृणोमि भूमन्

        भवत्पदाम्भोज निषेवणोत्सुकः ॥ १५ ॥

स्वामी! हजुरको चरणकमलको सेवा गर्ने पुरुषलाई यस संसारमा अर्थ, धर्म, काम र मोक्ष यी चारै कुराको अभाव हुदैन  तापनि मलाई ती कुनैमा इच्छा छैन । म त तपाईको चरणकमलको सेवाका लागि लालयीत भएको छु ।।१५।।

कर्माण्यनीहस्य भवोऽभवस्य

        ते दुर्गाश्रयोऽथारिभयात्पलायनम् ।

कालात्मनो यत्प्रमदायुताश्रयः

        स्वात्मन् रतेः खिद्यति धीर्विदामिह ॥ १६ ॥

प्रभु! तपाई निस्पिृह भएर पनि कर्म गर्नुहुन्छ । कालरूप भएर पनि सत्रुको डरले भाग्नुहुन्छ अनि द्वारकाको किल्लामा गएर लुकेर बस्नुहुन्छ । स्वात्माराम भएर पनि सोह्रहजार स्त्रीसंग रमण गर्नुहुन्छ । यस्तो विचित्र चरित्रहरू देखेर विद्वानहरूको बुध्दि पनि चक्करमा पर्दछ ।।१६।।

मन्त्रेषु मां वा उपहूय यत्त्वं

        अकुण्ठिताखण्डसदात्मबोधः ।

पृच्छेः प्रभो मुग्ध इवाप्रमत्तः

        तन्नो मनो मोहयतीव देव ॥ १७ ॥

देव! तपाईको स्वरूपको ज्ञान सधैभरि अकुण्ठित र अखण्ड छ । फेरी पनि तपाई सल्लाहका लागि मलाई बोलाएर साधारण मानिस झैं सावधान भएर मेरो सहमतिको लागि सोध्नु हुन्थ्यो । प्रभो! तपाईको यो लीलाले मेरो मन सधैं मोहित हुन्छ ।।१७।।

ज्ञानं परं स्वात्मरहःप्रकाशं

        प्रोवाच कस्मै भगवान् समग्रम् ।

अपि क्षमं नो ग्रहणाय भर्तः

        वदाञ्जसा यद् वृजिनं तरेम ॥ १८ ॥

स्वामी! हजुरको स्वरूपको गुण रहस्य गराउने जुन उत्तम तथा समग्र ज्ञान हजुरले ब्रह्माजीलाई बताउनु भएको थियो, यदि म सम्झन योग्य छु भने मलाई पनि सुनाउनु होस, जसबाट म पनि यो संसार दुःख बाट पार पाउन सकौं ।।१८।।

(अनुष्टुप)

इत्यावेदितहार्दाय मह्यं स भगवान् परः ।

आदिदेश अरविन्दाक्ष आत्मनः परमां स्थितिम् ॥ १९ ॥

जव मैले यस प्रकार आफ्नो हृदयको भाव प्रकट गरें तव परम पुरुष कमलनयन भगवान् श्रीकृष्णले मलाई आफ्नो स्वरूपको परम स्थितिको उपदेश दिनुभयो ।।१९।।

(इंद्रवज्रा)

स एवं आराधितपादतीर्थाद्

        अधीततत्त्वात्मविबोधमार्गः ।

प्रणम्य पादौ परिवृत्य देवं

        इहागतोऽहं विरहातुरात्मा ॥ २० ॥

यस प्रकार पूज्यपाद, तीर्थरूप गुरु श्रीकृष्णबाट आत्मतत्व उपलब्धिको साधन सुनें अनि वहाँ प्रभुको चरणकमलको बन्धना र परिक्रमा गरेर म यहाँ आएको हुं । यस समय वहाँको सम्झनाले मेरो चित्त अत्यन्तै व्याकुल भएको छ ।।२०।।

(अनुष्टुप)

सोऽहं तद्दर्शनाह्लाद वियोगार्तियुतः प्रभो ।

गमिष्ये दयितं तस्य बदर्याश्रममण्डलम् ॥ २१ ॥

बिदुरजी! पहिले त मलाई वहाँको दर्शन पाएर आनन्द भएको थियो । तर अहिले वहाँको विछोडको व्यथाले अत्यन्तै पिडित गराइरहेको छ । अब म वहाँको पृय क्षेत्र वदरिकाश्रममा जान लागेको छु ।।२१।।

यत्र नारायणो देवो नरश्च भगवान् ऋषिः ।

मृदु तीव्रं तपो दीर्घं तेपाते लोकभावनौ ॥ २२ ॥

वहाँ भगवान् श्री बद्रिनारायण र नर यी दुवै ऋषिहरू लोक माथि अनुग्रह गर्नका लागि पछि सम्म स्थाई हुने कठिन तपस्या गरिरहनुभएको छ ।।२२।।

श्रीशुक उवाच –

इति उद्धवाद् उपाकर्ण्य सुहृदां दुःसहं वधम् ।

ज्ञानेनाशमयत् क्षत्ता शोकं उत्पतितं बुधः ॥ २३ ॥

सुकदेवले भन्नुभयो—

यसरी उध्दवको मुखबाट आफ्ना प्रिय बन्धुहरूको विनाशका बारे असह्य समाचार सुनेर परम ज्ञानी विदुरजीलाई जुन शोक उत्पन्न भयो त्यसलाई उनले विवेकद्वारा शान्त गरिदिए ।।२३।।

स तं महाभागवतं व्रजन्तं कौरवर्षभः ।

विश्रम्भाद् अभ्यधत्तेदं मुख्यं कृष्णपरिग्रहे ॥ २४ ॥

जव भगवान् श्रीकृष्णका परात्माका प्रधान महाभागवत उध्दवजी वदरीकाश्रम जान लागे तव कुरुश्रेष्ठ विदुरजीले श्रध्दापूर्वक उनीसंग सोधे ।।२४।।

विदुर उवाच –

(इंद्रवज्रा)

ज्ञानं परं स्वात्मरहःप्रकाशं

        यदाह योगेश्वर ईश्वरस्ते ।

वक्तुं भवान्नोऽर्हति यद्धि विष्णोः

        भृत्याः स्वभृत्यार्थकृतश्चरन्ति ॥ २५ ॥

विदुरजीले भने—

उध्दवजी! योगेश्वर भगवान् श्रीकृष्णले आफ्नो स्वरूपको गुढ रहस्यको बारेमा जुन ज्ञान तपाईलाई बताउनु भएका थियो, तपाईले त्यो ज्ञान मलाई सुनाउनुहोस किनकि भगवान्का सेवकहरू त आफ्नो सेवकको कार्य सिध्द गर्नका लागि विचार गर्दछन् ।।२५।।

उद्धव उवाच ।

(अनुष्टुप)

ननु ते तत्त्वसंराध्य ऋषिः कौषारवोऽन्ति मे ।

साक्षाद् भगवतादिष्टो मर्त्यलोकं जिहासता ॥ २६ ॥

उध्दवजीले भन्नुभयो —

त्यो तत्वज्ञानका लागि तपाईले मुनिवर मैत्रेयजीको सेवा गर्नुपर्दछ । यो मत्र्यलोक छोड्ने बेलामा स्वयं भगवानले तपाई लाई उपदेश गर्न भनेर मेरै अगाडि नै वहाँलाई आज्ञा दिनुभएको छ ।।२६।।

श्रीशुक उवाच –

(पुष्पिताग्रा)

इति सह विदुरेण विश्वमूर्तेः

        गुणकथया सुधया प्लावितोरुतापः ।

क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्तां

    समुषित औपगविर्निशां ततोऽगात् ॥ २७ ॥

श्रीशुकदेवजीले भन्नुभयो—

यस प्रकार विदुरजी संग विश्वमुर्ति भगवान् श्रीकृष्णको गुणको चर्चा गर्दै त्यो कथामृतको कारण उध्दवजीको वियोग जनित महान ताप शान्तभयो । त्यो रात्री यमुनाजीमा एकक्षणमै वित्यो । भोलीपल्ट विहाँन हुनासाथ उनी त्यहाँबाट हिडे ।।२७।।

राजोवाच –

निधनमुपगतेषु वृष्णिभोजे

        ष्वधिरथयूथपयूथपेषु मुख्यः

स तु कथमवशिष्ट उद्धवो य

        द्धरिरपि तत्यज आकृतिं त्र्! यधीशः ॥ २८ ॥

राजा परीक्षितले सोधे—

ब्राह्मणका श्रापले गर्दा बृष्णिकुल र भोववंशका सबैका रथि, महारथि सेनापतिहरू सबै नष्ट भएका थिए । यहाँसम्म कि त्रिलोकीनाथ हरिलाई पनि त्यो रूपछोड्नु प¥यो । भने उन सबैका मुखिया उध्दवजी पनि कसरी बाँचिरहे ? ।।२८।।

श्रीशुक उवाच –

(अनुष्टुप)

ब्रह्मशापापदेशेन कालेनामोघवाञ्छितः ।

संहृत्य स्वकुलं स्फीतं त्यक्ष्यन् देहमचिन्तयत् ॥ २९ ॥

श्रीशुकदेवजीले भन्नुभयो—

श्रीहरिले ब्राह्मणको श्रापरूप कालको बाहनामा आफ्नो कूलको संहार गरेर आफ्नो श्रीविग्रह छोड्ने बेलामा विचार गर्नुभयो ।।२९।।

अस्मात् लोकादुपरते मयि ज्ञानं मदाश्रयम् ।

अर्हत्युद्धव एवाद्धा सम्प्रत्यात्मवतां वरः ॥ ३० ॥

अव म यसलोक बाट गएपछि मेरो ज्ञानलाई ग्रहण गर्न र यस ज्ञानलाई प्रचार गर्नका लागि उध्दवजी नै सक्षम अधिकारी हुनेछन ।।३०।।

नोद्धवोऽण्वपि मन्न्यूनो यद्गुणैर्नार्दितः प्रभुः ।

अतो मद्वयुनं लोकं ग्राहयन् इह तिष्ठतु ॥ ३१ ॥

उध्दव म भन्दा अणु भन्दा पनि कमि छैनन । किनकि उनी विषयबाट कहिल्यैपनि विचलित हुदैनन् । त्यसैले लोकमा मेरो ज्ञानको प्रचार गर्नका लागि उनी यहि बसुन ।।३१।।

एवं त्रिलोकगुरुणा सन्दिष्टः शब्दयोनिना ।

बदर्याश्रममासाद्य हरिमीजे समाधिना ॥ ३२ ॥

वेदका मूलकारण भएका तीनैलोका गुरु श्रीकृष्णको यसरी आज्ञा पएर उध्दवजी वदरिकाश्रममा गएर समाधियोग द्वार श्रीहरिको आराधना गर्नलागे ।।३२।।

विदुरोऽप्युद्धवात् श्रुत्वा कृष्णस्य परमात्मनः ।

क्रीडयोपात्तदेहस्य कर्माणि श्लाघितानि च ॥ ३३ ॥

 उध्दवको मुखाबाट कृडाको निम्ति परमात्मा श्रीकृष्णले लीलाले नै आफ्नो श्रीविग्रह गर्नुभएको थियो र लीलाले नै त्यसबाट अन्तर्धान गराउनु भयो भन्ने कुरा सुने ।।३३।।

देहन्यासं च तस्यैवं धीराणां धैर्यवर्धनम् ।

अन्येषां दुष्करतरं पशूनां विक्लवात्मनाम् ॥ ३४ ॥

धीर पुरुषहरूको धैर्य बढाउने, पशुतुल्य अधीर पुरुषलाई अत्यन्त दुस्कर लाग्ने यस्तो धन्तर्धान हुनुभएको समाचार सुनेर र — ।।३४।।

आत्मानं च कुरुश्रेष्ठ कृष्णेन मनसेक्षितम् ।

ध्यायन् गते भागवते रुरोद प्रेमविह्वलः ॥ ३५ ॥

कुरुश्रेष्ठ परीक्षित!

भगवान परमधाम जाने बेलामा मलाई पनि सम्झनु भएको रहेछ भन्ने थाहा पाएर उध्दवजी गएपछि भगवानको ध्यान गर्दे विदुरजी प्रेमले विभोर भएर रुन लागे ॥ ३५ ॥

कालिन्द्याः कतिभिः सिद्ध अहोभिर्भरतर्षभ ।

प्रापद्यत स्वःसरितं यत्र मित्रासुतो मुनिः ॥ ३६ ॥

हे भरतश्रेष्ठ! यसपछि सिध्दसिरोमणि विदुरजी यमुनाको किनारबाट हिडेर केहि दिनमै गंगाजीको किनारमा आइपुगे जहाँ श्री मैत्रेयजी बस्नुहुन्थ्यो ।।३६।।

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां

तृतीयस्कन्धे विदुरोद्धवसंवादे चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥