श्रीमद्भागवत महापुराण
तृतीय स्कंधः - अष्टादशोऽध्यायः
मैत्रेय उवाच ।
(इन्द्रवज्रा)
तदेवमाकर्ण्य जलेशभाषितं
महामनास्तद् विगणय्य दुर्मदः ।
हरेर्विदित्वा गतिमङ्ग नारदाद्
रसातलं निर्विविशे त्वरान्वितः ॥ १ ॥
मैत्रेयजीले भने—
विदुरजी! वरुणजीको यस्तोकुरा सुनेर त्यो मदोन्मत्त दैत्य धेरै खुसी भयो । उसले उनको भनाई मा “युध्दमा तँ उहाँको हातबाट मर्नेछस” लाईकुनै ध्यान नदिएर र छिट्टै नारदजीबाट श्रीहरिलाई पत्ता लगाएर रसातलमा पुग्यो ।।१।।
ददर्श तत्राभिजितं धराधरं
प्रोन्नीयमान अवनिं अग्रदंष्ट्रया ।
मुष्णन्तमक्ष्णा स्वरुचोऽरुणश्रिया
जहास चाहो वनगोचरो मृगः ॥ २ ॥
त्यहाँ विश्व विजयी वराह भगावन्लाई आफ्नो दाह्राको टुप्पाले पृथ्वीलाई माथि लिएर आउन लागेको देख्यो । वहाँले आफ्नो राता राता आँखाले त्यसको तेज खिच्नु भएको थियो । वहाँलाई देखेर खिस्सी गरेर हाँस्दै भन्नलाग्यो । अरे ! यो जंगली पशु यो जलमा कहाँबाट आयो ।।२।।
आहैनमेह्यज्ञ महीं विमुञ्च नो
रसौकसां विश्वसृजेयमर्पिता ।
न स्वस्ति यास्यस्यनया ममेक्षतः
सुराधमासादितसूकराकृते ॥ ३ ॥
फेरि वराह भगवान् संग भन्यो । ए मुर्ख! यता आइज, त्यो पृथ्वीलाई छोड्दे, यसलाई ब्रह्माजीले हामी पातालवासीका लागि रसातल पठाउनु भएको हो । हे सूकरुपधारी सुराधम तँ यसलाई लिएर कुशल पुर्वक जान सक्तैनस ।।३।।
त्वं नः सपत्नैः अभवाय किं भृतो
यो मायया हन्त्यसुरान् परोक्षजित् ।
त्वां योगमायाबलमल्पपौरुषं
संस्थाप्य मूढ प्रमृजे सुहृच्छुचः ॥ ४ ॥
तँ मायाले लुकछिप गरेर नै दैत्यलाई जित्दछस् र मार्दछस् के यसैका लागि हाम्रा सत्रुहरूले तलाई पालेका हुन । मुढ तेरो बल त योगमाया नै हो । आज म तलाई समाप्त गरेर आफ्नो बन्धुहरूको शोक हटाउदछु ।।४।।
त्वयि संस्थिते गदया शीर्णशीर्षणि
अस्मद्भुजच्युतया ये च तुभ्यम् ।
बलिं हरन्ति ऋषयो ये च देवाः
स्वयं सर्वे न भविष्यन्त्यमूलाः ॥ ५ ॥
जव मेरो हातबाट छुटेको गदाले टाउको फुटेर तँ मर्नेछस् अनि तेरो आराधना गर्ने देवता र ऋषिहरू ती सब जरा काटिएको रूख झैं नष्ट हुनेछन किनकि ति सबैको मुल भनेको तैं होस ।।५।।
स तुद्यमानोऽरिदुरुक्ततोमरैः
दंष्ट्राग्रगां गां उपलक्ष्य भीताम् ।
तोदं मृषन् निरगाद् अम्बुमध्याद्
ग्राहाहतः सकरेणुर्यथेभः ॥ ६ ॥
यसरी हिरण्याक्ष भगवान् लाई दुर्वचनको वाणले छेड हानिरहेको थियो तर वहाँले आफ्नो दाह्राको टुप्पामा रहेकी पृथ्वी केहि डराएकी देखेर ती सबै चोटलाई सहनु भयो र जलबाट त्यसै गरीबाहिर आउनुभयो जसरी ग्राहको चोट खाएर हात्तीनी सहित गजराज जलबाट बाहिर निस्कन्छ ।।६।।
तं निःसरन्तं सलिलाद् अनुद्रुतो
हिरण्यकेशो द्विरदं यथा झषः ।
करालदंष्ट्रोऽशनिनिस्वनोऽब्रवीद्
गतह्रियां किं त्वसतां विगर्हितम् ॥ ७ ॥
जव उसको चुनौतिको कुनै उत्तर नदिइकन भगवान् वाहिर आउनुभयो तव ग्राहले जसरी हात्तीलाई पिछा गर्दछ त्यसै गरी पहेलो केश र तिखा दाह्रा भएको त्यो दैत्यले वहाँको पिछा गरेर वज्रसमान कड्केर भन्न लाग्यो– तलाई भाग्नमा मजा आँउदैन । साँचो हो असत् पुरुषका लागि कुनै काम नगर्नु नै योग्य हो ।।७।।
स गां उदस्तात् सलिलस्य गोचरे
विन्यस्य तस्यां अदधात् स्वसत्त्वम् ।
अभिष्टुतो विश्वसृजा प्रसूनैः
आपूर्यमाणो विबुधैः पश्यतोऽरेः ॥ ८ ॥
भगवानले पृथ्वीलाई लिएर जलको माथि भागको उचा ठाँउमा राख्नुभयो र उसमा आफ्नो आधार शक्तिको सञ्चार गराउनुभयो । त्यस समय हिरण्याक्षको नजिक नै ब्रह्माजीले वहाँको स्तुति गर्नु भयो र देवताहरूले फूल वर्षाए ।।८।।
परानुषक्तं तपनीयोपकल्पं
महागदं काञ्चनचित्रदंशम् ।
मर्माण्यभीक्ष्णं प्रतुदन्तं दुरुक्तैः
प्रचण्डमन्युः प्रहसन् तं बभाषे ॥ ९ ॥
तव श्रीहरिले ठुलो गह्रौं गदा लिएर आफ्नो पछाडि आइरहेको हिरण्याक्ष जसले सुनको गहना र अद्भुत कवच धारण गरेको थियो तथा आफ्नो कटुवचनले निरन्तर वहाँलाई प्रहार गरिरहेको थियो । अत्यन्त क्रोध पूर्वक हास्दै हिरण्याक्षलाई भन्नुभयो ।।९।।
श्रीभगवानुवाच–
सत्यं वयं भो वनगोचरा मृगा
युष्मद्विधान्मृगये ग्रामसिंहान् ।
न मृत्युपाशैः प्रतिमुक्तस्य वीरा
विकत्थनं तव गृह्णन्त्यभद्र ॥ १० ॥
भगवानले भन्नुभयो । अरे ! साँचै नै म जंगली मृग हुं । जो त जस्तो गाँउको सिह (कुकुर) जस्तालाई खोज्दै हिड्छौं । दुष्ट ! वीर पुरुष तँ जस्तो मृत्युपासमा बाँधिएको अभागी जीवले घमण्ड देखाएको प्रति ध्यान दिदैनन ।।१०।।
एते वयं न्यासहरा रसौकसां
गतह्रियो गदया द्रावितास्ते ।
तिष्ठामहेऽथापि कथञ्चिदाजौ
स्थेयं क्व यामो बलिनोत्पाद्य वैरम् ॥ ११ ॥
हो मैले रसाताल वासीहरूको धरोहर चोरेर र लज्जा लाई पचाएर तेरो गदाको डरले यहाँ आएको छु । म मा त्यस्तो सामथ्र्य कहाँ छ र त जस्तो अद्वितीय बीरको अगाडि युध्दमा वस्न सकुं । फेरी पनि म जसोतसो तेरो अगाडि खडा भएको छु । तँ जस्तो वलवान संग दुस्मनी गरेर हामी जान पनि कहाँ सक्छौं र ।।११।।
त्वं पद्रथानां किल यूथपाधिपो
घटस्व नोऽस्वस्तय आश्वनूहः ।
संस्थाप्य चास्मान् प्रमृजाश्रु स्वकानां
यः स्वां प्रतिज्ञां नातिपिपर्त्यसभ्यः ॥ १२ ॥
तँ पैदलवीरको सरदार होस त्यसैले अव निर्धक्क भएर चाँडै हाम्रो अनिष्ट गर्ने प्रयत्न गर र मलाई मारेर आफ्ना वन्धुहरुको आँसु पुछ । अव यसमा ढिला नगर जसले आफ्नो प्रतिज्ञाको पालना गर्दैन, त्यो असभ्य हो, त्यो त मानिसका अगाडि वस्न लायक पनि होइन ।।१२।।
मैत्रेय उवाच–
(अनुष्टुप)
सोऽधिक्षिप्तो भगवता प्रलब्धश्च रुषा भृशम् ।
आजहारोल्बणं क्रोधं क्रीड्यमानोऽहिराडिव ॥ १३ ॥
मैत्रेयले भने—
विदुरजी! जव भगवानले रोष प्रकट गर्दै त्यस दैत्यलाई यस प्रकार उपहास र तिरस्कार गर्नुभयो त्यसपछि त्यो पक्रिएर खेलाइएको सर्प झैं रिसले चुर भएर उठ्यो ।।१३।।
सृजन् अमर्षितः श्वासान् मन्युप्रचलितेन्द्रियः ।
आसाद्य तरसा दैत्यो गदया न्यहनद् हरिम् ॥ १४ ॥
त्यो रिसाएर लामो लामो सास फेर्नलाग्यो । त्यसको इन्द्रिय रिसले गर्दा खलवलियो र त्यस दैत्यले बढो वेगले झंटेर भगवान् लाई गदा प्रहार ग¥यो ।।१४।।
भगवान् तु गदावेगं विसृष्टं रिपुणोरसि ।
अवञ्चयत् तिरश्चीनो योगारूढ इवान्तकम् ॥ १५ ॥
तर भगवानले आफ्नो छातिमा चलाइएको सत्रुको गदाको प्रहारलाई अलिकति वांगिएर वचाउनु भयो, ठिक त्यसरी नै जसरी योगसिध्द पुरुष मुत्युको आक्रमणबाट आफुलाई बचाउंदछन ।।१५।।
पुनर्गदां स्वां आदाय भ्रामयन्तं अभीक्ष्णशः ।
अभ्यधावद् हरिः क्रुद्धः संरम्भाद् दष्टदच्छदम् ॥ १६ ॥
त्यो रिसले ओठ चपाउदै आफ्नो गदा लिएर पटक पटक घुमाउन लाग्यो । त्यसपछि श्रीहरिले रिसाएर बडो वेगले उसलाई झंटनुभयो ।।१६।।
ततश्च गदयारातिं दक्षिणस्यां भ्रुवि प्रभुः ।
आजघ्ने स तु तां सौम्य गदया कोविदोऽहनत् ॥ १७ ॥
हे विदुरजी! तव प्रभुले सत्रुको दाहिने आँखिभूई ताकेर गदाले हिर्काउनुभयो । तर गदा युध्दमा कुसल हिरण्याक्षले विचैमा आफ्नो गदा ले रोक्यो ।।१७।।
एवं गदाभ्यां गुर्वीभ्यां हर्यक्षो हरिरेव च ।
जिगीषया सुसंरब्धौ अन्योन्यं अभिजघ्नतुः ॥ १८ ॥
यस प्रकार श्रीहरि र हिरण्याक्ष एक अर्कामा जित्ने इच्छाले अत्यन्त क्रुध्द भएर आपसमा आफ्नो आफ्नो गदा प्रहार गर्नलागे ।।१८।।
(इन्द्रवज्रा)
तयोः स्पृधोस्तिग्मगदाहताङ्गयोः
क्षतास्रवघ्राणविवृद्धमन्य्वोः ।
विचित्रमार्गांश्चरतोर्जिगीषया
व्यभादिलायामिव शुष्मिणोर्मृधः ॥ १९ ॥
त्यस समयमा उनीहरू दुवै जित्ने होड गर्दथे । गदा प्रहारले दुवैजना घाएल भएका थिए । गाईका लागि आपसमा लड्ने साँढे झैं उनीहरू दुवैमा जित्ने इच्छाले घमासान युध्दभयो ।।१९।।
दैत्यस्य यज्ञावयवस्य माया
गृहीतवाराहतनोर्महात्मनः ।
कौरव्य मह्यां द्विषतोर्विमर्दनं
दिदृक्षुरागाद् ऋषिभिर्वृतः स्वराट् ॥ २० ॥
हे विदुर! जव यस प्रकार हिरण्याक्ष र मायावाट वराहरूप धारण गर्नुभएका भगवान् यज्ञमुर्ति पृथ्वी कालागि द्वेश वाधेर युध्द गर्नलागे । पछि त्यो युध्द हेर्नका लागि ब्रह्माजी ऋषिहरूलाई साथमा लिएर त्यहाँ आउँनु भयो ।।२०।।
आसन्नशौण्डीरमपेतसाध्वसं
कृतप्रतीकारमहार्यविक्रमम् ।
विलक्ष्य दैत्यं भगवान् सहस्रणीः
जगाद नारायणमादिसूकरम् ॥ २१ ॥
त्यहाँ हजारौं ऋषिहरूले घेरिएको थियो । जव उनीहरूले देखेकि त्यो दैत्य धेरै सुरविर छ । उसमा भयको नामै छैन, त्यो त मुकावाला गर्न मात्र सामथ्र्य छ । त्यसैले उस्को पराक्रमलाई परास्त गर्न धरै गारो देखे । अनि ब्रह्माले भगवान् नारायण आदि सुकर संग यस प्रकार भन्न भन्नुभयो ।।२१।।
ब्रह्मोवाच –
(अनुष्टुप)
एष ते देव देवानां अङ्घ्रिमूलमुपेयुषाम् ।
विप्राणां सौरभेयीणां भूतानां अपि अनागसाम् ॥ २२ ॥
ब्रह्मजीले भन्नुभयो—
देव! म बाट वर वएको हनाले यो दुष्ट दैत्य धेरै प्रवल भएको छ । यस समयमा हजूरको चरणशरण मा रहने यी देवताहरू, ब्रह्मणहरू, गाईहरू र निरापराधि जीवहरूलाई— ।।२२।।
आगस्कृद् भयकृद् दुष्कृद् अस्मद् राद्धवरोऽसुरः ।
अन्वेषन् अप्रतिरथो लोकान् अटति कण्टकः ॥ २३ ॥
धेरै हानि पु¥याउने दुःखदायी र भयप्रद भैरहेको छ । यो वरावर अरु कुनै योध्दा छैनन त्यसैले यो महाकष्टक आफुसंग मुकाविला गर्ने वीरको खोजिमा सारा विश्व घुमिरहेको छ ।।२३।।
मैनं मायाविनं दृप्तं निरङ्कुशमसत्तमम् ।
आक्रीड बालवद्देव यथाऽऽशीविषमुत्थितम् ॥ २४॥
यो दुष्ट धेरै मायावी, घमण्डि र निरंकुश छ । बालकले जसरी रिसाएका सापलाई खेलाउदछ त्यसरि नै हजूर यससंग खेलवाड नगर्नुहोस ।।२४।।
न यावदेष वर्धेत स्वां वेलां प्राप्य दारुणः ।
स्वां देव मायां आस्थाय तावत् जह्यघमच्युत ॥ २५ ॥
देव! अच्युत! जवसम्म यो यो दारुण दैत्य आफ्नो वलबृध्दिको (सन्ध्याकाल) समयलाई पाएर वलवान हुनेछ त्यसैले त्यसभन्दा पहिले नै आफ्नो योगमायालाई स्वीकार गरेर यसलाई मार्नुहोस ।।२५।।
एषा घोरतमा सन्ध्या लोकच्छम्बट्करी प्रभो ।
उपसर्पति सर्वात्मन् सुराणां जयमावह ॥ २६ ॥
हे प्रभो! हेर्नुहोस लोकको संहार गर्ने सन्याकी भयंकर सन्ध्या समय आउन लागेको छ । सर्बात्मन् ! हजूर त्यो भन्दा पहिल्यै यसलाई मारेर देवताहरूलाई विजय प्रदान गराउनुहोस ।।२६।।
अधुनैषोऽभिजिन्नाम योगो मौहूर्तिको ह्यगात् ।
शिवाय नस्त्वं सुहृदां आशु निस्तर दुस्तरम् ॥ २७ ॥
यस समय अभिजित नामको मंगलमय महुर्तको पनि योग परेको छ । त्यसैले हजूर सुहृद हामीहरूको कल्याणको लागि चाडै नै यस दुर्जय दैत्यलाई मारिहाल्नुहोस ।।२७।।
दिष्ट्या त्वां विहितं मृत्युं अयं आसादितः स्वयम् ।
विक्रम्यैनं मृधे हत्वा लोकान् आधेहि शर्मणि ॥ २८ ॥
यो आफैं आफ्नो कालरूप हजूरका नजिकमा आई पुगेकोछ । अव हजूर युध्दमा यसलाई वलसंग मारेर लोकलाई शान्ति दिनुहोस ।।२८।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
तृतीयस्कन्धे अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥
