द्वितीय स्कंधः - पञ्चमोऽध्यायः

श्रीमद्भागवत महापुराण

द्वितीय स्कंधः - पञ्चमोऽध्यायः

नारद उवाच ।

(अनुष्टुप)

देवदेव नमस्तेऽस्तु भूतभावन पूर्वज ।

तद्विजानीहि यद् ज्ञानं आत्मतत्त्वनिदर्शनम् ॥ १ ॥

पिताजी! तपाई त मेरो मात्र होइन, सब देवताहरूको श्रेष्ठ एवं सृष्टि कर्ता हुनुहुन्छ । म तपाईलार्ई प्रणाम गर्दछु । मलार्ई त्यो ज्ञान दिनुहोस जसबाट आत्मतत्वलाई बुझ्न सकिन्छ ।।१।।

यद् रूपं यद् अधिष्ठानं यतः सृष्टमिदं प्रभो ।

यत्संस्थं यत्परं यच्च तत् तत्त्वं वद तत्त्वतः ॥ २ ॥

पिताजी! यो संसारको लक्ष के हो ? यसको आधार के हो र यसको निर्माण कसले गर्यो? कसमा यसको प्रलय हुन्छ, यो कसको अधिनमा छ र यो वस्तविक वस्तु के हो ? यस्को बारेमा मलार्ई बताउनुहोस ।।२।।

सर्वं ह्येतद् भवान् वेद भूतभव्यभवत्प्रभुः ।

करामलकवद् विश्वं विज्ञानावसितं तव ॥ ३ ॥

तपाई ता सबैकुरा जान्नुहुन्छ किनकि जे भयो, जे भइरहेको छ र पछि जे हुनेछ उन सबैका मालिक तपाई नै हुनुहुन्छ । यो सबै संसार हत्केलामा राखेर अमलाको समान तपाईको ज्ञान दृष्टि अन्तर्गत छ ।।३।।

यद् विज्ञानो यद् आधारो यत् परस्त्वं यदात्मकः ।

एकः सृजसि भूतानि भूतैरेवात्ममायया ॥ ४ ॥

पिताजी! तपाईलार्ई यो ज्ञान कहाँबाट प्राप्त भयो ? तपाई कसको आधारमा रहनु भएको छ ? तपाईको स्वामी को हो र तपाईको स्वरूप के हो ? तपाई एक्लै वा आफ्नो मायाले पञ्चतत्वद्वारा सबै प्राणीको सृष्टि गर्नुहुन्छ ।।४।।

आत्मन् भावयसे तानि न पराभावयन् स्वयम् ।

आत्मशक्तिमवष्टभ्य ऊर्णनाभिरिवाक्लमः ॥ ५ ॥

जसरी माकुरो विना प्रयास आफ्नो मुखबाट जालो निकालेर खेल्दछ त्यसरी नै तपाई आफ्नो शक्तिको आश्रयले जीवलार्ई आफैं पैदा गर्नु हुन्छ र पनि तपाई मा कुनै विकार हुदैन ।।५।।

नाहं वेद परं ह्यस्मिन् नापरं न समं विभो ।

नामरूपगुणैर्भाव्यं सदसत् किञ्चिदन्यतः ॥ ६ ॥

जगतमा नामरूप र गुणरूपबाट जे जति जानिन्छ त्यसमा सत्, असत्, उत्तम, मध्यम, र अधम कुनैपनि वस्तु तपाई बाहेक अरु कोहिबाट उत्पन्न भएको छैन ।।६।।

स भवानचरद् घोरं यत्तपः सुसमाहितः ।

तेन खेदयसे नस्त्वं पराशङ्कां च यच्छसि ॥ ७ ॥

यसरी सबैका इश्वर भएर पनि तपाई एकग्र मनले घोर तपस्या गरिरहनु हुन्छ । यसबाट मलार्ई अचम्मका साथ संका भइरहेको छ । कतै तपाई भन्दा ठुलो अर्को कोहि छ कि ? ।।७।।

एतन्मे पृच्छतः सर्वं सर्वज्ञ सकलेश्वर ।

विजानीहि यथैवेदं अहं बुध्येऽनुशासितः ॥ ८ ॥

पिताजी तपाई सर्वज्ञ सर्वेश्वर हुनुहुन्छ । म तपाईसंग जे सोधिरहेको छु त्यसको बारेमा मलार्ई बताउनुहोस कि यसको बारेमा म सहि तरिकाले जान्न सकुं ।।८।।

ब्रह्मोवाच —

सम्यक् कारुणिकस्येदं वत्स ते विचिकित्सितम् ।

यदहं चोदितः सौम्य भगवद्वीर्यदर्शने ॥ ९ ॥

ब्रम्हाजीले भन्नुभयो —

छोरा! तिमीले जीवहरू प्रति करुणा जागेर यो धेरै उत्तम प्रश्न गरेका छौं किनकि मलार्ई यसबाट भगवानको गुणको बारेमा वर्णन गर्ने प्रेरणा मिलेको छ ।।९।।

नानृतं तव तच्चापि यथा मां प्रब्रवीषि भोः ।

अविज्ञाय परं मत्त एतावत्त्वं यतो हि मे ॥ १० ॥

तिमीले मेरो विषयमा जे भन्यौ त्यो असत्य होइन जवसम्मा म भन्दा माथिको परमतत्व भगवान्को बारेमा ज्ञान हुदैन तवसम्म मेरो प्रभाव यस्तै ठानिन्छ ।।१०।।

येन स्वरोचिषा विश्वं रोचितं रोचयाम्यहम् ।

यथार्कोऽग्निः यथा सोमो यथा ऋक्षग्रहतारकाः ॥ ११ ॥

जसरी सूर्य, अग्नि, चन्द्रमा, ग्रह, नक्षत्र र तारा वहाँकै प्रकाशले प्रकाशित भएर जगतमा प्रकाश फैलाउदछन त्यसरी नै म पनि उनै स्वयमप्रकाश भगवान्को चिन्मय प्रकाशद्वारा प्रकाशित भएर संसारलार्ई प्रकाशित गरिरहेको छु ।।११।।

तस्मै नमो भगवते वासुदेवाय धीमहि ।

यन्मायया दुर्जयया मां वदन्ति जगद्गुरुम् ॥ १२ ॥

वहाँ भगवान् वासुदेवलार्ई वन्दना गर्दछु र ध्यान पनि वहाँकै गर्दछु, जसको दुर्जय मायाले मोहित भएर लोक मलार्ई जगद्गुरु भन्दछन् ।।१२।।

विलज्जमानया यस्य स्थातुमीक्षापथेऽमुया ।

विमोहिता विकत्थन्ते ममाहमिति दुर्धियः ॥ १३ ॥

यो माया त वहाँको आँखाको अगाडि अड्नै सक्तैन टाढैबाट भागेर जान्छ तर संसारका अज्ञानीहरू मायाबाट मोहित भएर यो मै हुं, यो मेरै हो भनेर भन्दछन ।।१३।।

द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च ।

वासुदेवात्परो ब्रह्मन् न चान्योऽर्थोऽस्ति तत्त्वतः ॥ १४ ॥

हे नारद! द्रब्य, कर्म, स्वभाव, जीवहरू जे सुकै नामका भएपनि भगवान् भन्दा भिन्न अरु कोहि छैन ।।१४।।

नारायणपरा वेदा देवा नारायणाङ्गजाः ।

नारायणपरा लोका नारायणपरा मखाः ॥ १५ ॥

वेद नारायणको परायण हुन, देवता नारायणको अंङ्गबाटै प्रकट भएका हुन, र सबै योग पनि नारायणको प्रशन्नताको लागि नै हो । सबै तपस्या नारायणको प्रशन्नताको लागि नै गरिन्छ । जसबाट लोकका लागि जे प्राप्ति हुन्छ त्यो पनि नारायण प्राप्तिको लागि हो ।।१५।।

नारायणपरो योगो नारायणपरं तपः ।

नारायणपरं ज्ञानं नारायणपरा गतिः ॥ १६ ॥

सबैप्रकारको योग नारायण प्राप्तिकै लागि हो । तपस्याले पनि नारायण तिर नै लैजाने हो । ज्ञानद्वारा पनि नारायणलार्ई नै जानिन्छ । सबै साध्य र साधनको पर्यावसान भगवान् नारायणमा नै हुन्छ ।।१६।।

तस्यापि द्रष्टुः ईशस्य कूटस्थस्याखिलात्मनः ।

सृज्यं सृजामि सृष्टोऽहं ईक्षयैवाभिचोदितः ॥ १७ ॥

वहाँ द्रष्टा भएर पनि ईश्वर हुनुहुन्छ, सवका स्वामी हुनुन्छ, निर्विकार भएर पनि सर्वस्वरूप हुनुहन्छ । वहाँकै दृष्टिले प्रेरित भएर वहाँकै इच्छा अनुसार सृष्टि रचना गर्दछु ।।१७।।

सत्त्वं रजस्तम इति निर्गुणस्य गुणास्त्रयः ।

स्थितिसर्गनिरोधेषु गृहीता मायया विभोः ॥ १८ ॥

भगवान् मायाको गुणबाट रहित एवं अनन्त हुनुहुन्छ । सृष्टि, स्थिति र प्रलयका लागि सत्वगुण, रजोगुण, र तमोगुण यी तीनगुणलार्ई माया द्वारा स्विकार गर्नुहुन्छ ।।१८।।

कार्यकारणकर्तृत्वे द्रव्यज्ञानक्रियाश्रयाः ।

बध्नन्ति नित्यदा मुक्तं मायिनं पुरुषं गुणाः ॥ १९ ॥

यहि तीन गुण द्रव्य, ज्ञान र क्रियाको आश्रय लिएर मायातित नित्यमुक्त पुरुष नै मायामा स्थित भएर कार्य, कारण र कर्तापनले बाधिनु हुन्छ ।।१९।।

स एष भगवान् लिङ्गैः त्रिभिरेतैरधोक्षजः ।

स्वलक्षितगतिर्ब्रह्मन् सर्वेषां मम चेश्वरः ॥ २० ॥

हे नारद! इन्द्रियातित भगवान् गुणका यी तीन आवरणबाट आफ्नो स्वरूपलार्ई यसरी ढाक्नुहुन्छ कि जसले गर्दा मानिसहरू वहाँलार्ई जनन्दैनन । सबै संसार र मेरो पनि एकमात्र स्वामी वहाँ नै हुनुहुन्छ ।।२०।।

कालं कर्म स्वभावं च मायेशो मायया स्वया ।

आत्मन् यदृच्छया प्राप्तं विबुभूषुरुपाददे ॥ २१ ॥

मायापति भगवानलार्ई एकबाट धेरै हुने इच्छा हुँदा आफ्नो मायाले आफ्नो स्वरूपमा स्वयं प्राप्त काल कर्म र स्वभावलार्ई स्विकार गर्नुभयो ।।२१।।

कालाद् गुणव्यतिकरः परिणामः स्वभावतः ।

कर्मणो जन्म महतः पुरुषाधिष्ठितात् अभूत् ॥ २२ ॥

भगवानको शक्तिबाट नै कालले तीनै गुणमा क्षोभ उत्पन्न गरिदियो अनि स्वभावले रूपान्तरित गरिदियो र कर्मले महतत्वको जन्म दियो ।।२२।।

महतस्तु विकुर्वाणाद् रजःसत्त्वोपबृंहितात् ।

तमःप्रधानस्त्वभवद् द्रव्यज्ञानक्रियात्मकः ॥ २३ ॥

त्यसपछि राजोगुण र सत्वगुणको बृध्दि भएका कारण महतत्वको विकार भयो त्यसबाट ज्ञान, कृया र द्रब्यरुप अहंकार हुँन गयो ।।२३।।

सोऽहङ्कार इति प्रोक्तो विकुर्वन्समभूत् त्रिधा ।

वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेति यद्भिदा ।

द्रव्यशक्तिः क्रियाशक्तिः ज्ञानशक्तिरिति प्रभो ॥ २४ ॥

जसलार्ई अहंकार भनियो त्यो पनि विकारलार्ई प्राप्त गरेर तीन प्रकारको भयो । जसको भेद वैकारिक, तैजस र तामस हो । हे नारद! जुन ज्ञानशक्ति, क्रियाशक्ति र द्रब्यशक्ति प्रधान छ ।।२४।।

तामसादपि भूतादेः विकुर्वाणाद् अभूत् नभः ।

तस्य मात्रा गुणः शब्दो लिङ्गं यद् द्रष्टृदृश्ययोः ॥ २५ ॥

जव पञ्चमहाभूत कारणरूप तामस अहंकारमा विकार भयो अनि त्यसबाट आकाशको उत्पत्ति भयो । आकाशको तन्मात्रा र गुण शव्द हो । यसै शव्दद्वारा नै द्रष्टा र दृष्यको बोध हुन्छ ।।२५।।

नभसोऽथ विकुर्वाणाद् अभूत् स्पर्शगुणोऽनिलः ।

परान्वयाच्छब्दवांश्च प्राण ओजः सहो बलम् ॥ २६ ॥

जव आकाशमा विकार भयो त्यसबाट वायुको उत्पत्ति भयो उसको गुण स्पर्श हो । इन्द्रियमा स्फुर्ति, शरीरमा जीवनशक्ति, ओज र वल यसैको रूप हो ।।

२६।।

वायोरपि विकुर्वाणात् कालकर्मस्वभावतः ।

उदपद्यत तेजो वै रूपवत् स्पर्शशब्दवत् ॥ २७ ॥

काल, कर्म र स्वभावले गर्दा वायुमा विकार भयो जसबाट तेजको उत्पत्ति भयो यसको प्रधान गुण रूप हो । साथै यसको कारण आकाश र वायुको गुण शव्द र स्पर्शगुण पनि यसमा छ ।।२७।।

तेजसस्तु विकुर्वाणाद् आसीत् अम्भो रसात्मकम् ।

रूपवत् स्पर्शवच्चाम्भो घोषवच्च परान्वयात् ॥ २८ ॥

तेजको विकार बाट जल उत्पन्न भयो जसको गुण रस हो । तिनै तत्वको कारणले गुण, शव्द, स्पर्श रूपको तत्व पनि यसमा छ ।।२८।।

विशेषस्तु विकुर्वाणाद् अम्भसो गन्धवानभूत् ।

परान्वयाद् रसस्पर्श शब्दरूपगुणान्वितः ॥ २९ ॥

जलको विकारबाट पृथ्वीको उत्पत्ति भयो । यसको गुण गन्ध हो । कार्यको गुण कारणमा आउँने हुनाले शव्द, स्पर्श, रूप र रस यी चार गुण पनि यसमा विद्यमान छन् ।।२९।।

वैकारिकान्मनो जज्ञे देवा वैकारिका दश ।

दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्वि वह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्रकाः ॥ ३० ॥

वैकारिक अहंकार बाट मन र इन्द्रियको दस अधिष्ठातृ देवताहरूको पनि उत्पत्ति भयो । जसको नाम– दिशा, वायु, सूर्य, वरुण, अश्विनीकुमार, अग्नि, इन्द्र, विष्णु, मित्र र प्रजापति हुन ।।३०।।

तैजसात्तु विकुर्वाणाद् इंद्रियाणि दशाभवन् ।

ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिः बुद्धिः प्राणश्च तैजसौ ।

श्रोत्रं त्वग् घ्राण दृग् जिह्वा वाग् दोर्मेढ्राङ्घ्रिपायवः ॥ ३१ ॥

तैजस अहंकारको विकारबाट श्रोत्र, त्वचा, घ्राण, नेत्र, जिह्वा यी पाँच ज्ञानेन्द्रिय एवं वाक, हस्त, पाद, गुदा र जनेन्द्रिय यी पाँच कर्मेद्रिय उत्पन्न भयो । साथै ज्ञानशक्तिरूप बुध्दि, र कृयाशक्तिरूप प्राण पनि तैजस अहंकार बाटै उत्पन्न भएका हुन ।।३१।।

यदैतेऽसङ्गता भावा भूतेन्द्रियमनोगुणाः ।

यदाऽऽयतननिर्माणे न शेकुर्ब्रह्मवित्तम ॥ ३२ ॥

श्रेष्ठ ब्रम्हवित! जुन समयमा यो पञ्चभूत इन्द्रिय मन र सत्व आदि तीनै गुणको एक आपसमा सम्बन्ध थिएन त्यतिवेला यो भोगको साधनरूप शरीरको रचना गर्न सकिएन ।।३२।।

तदा संहत्य चान्योन्यं भगवच्छक्तिचोदिताः ।

सदसत्त्वमुपादाय चोभयं ससृजुर्ह्यदः ॥ ३३ ॥

जव भगवानले त्यसलार्ई आफ्नो शक्तिले प्रेरित गर्नुभयो त्यसपछि ती तत्वहरू एक आपसमा मिले अनि उनीहरूले एक आपसमा कार्यकारण भावलार्ई स्विकार गरेर ब्यष्टि समष्टिरूप पिण्ड र ब्रम्हाण्ड दुवैको रचना गरे ।।३३।।

वर्षपूगसहस्रान्ते तदण्डमुदके शयम् ।

कालकर्मस्वभावस्थो जीवोऽजीवमजीवयत् ॥ ३४ ॥

यो ब्रम्हाण्डरूप अण्ड एकहजार वर्ष सम्म निर्जीव रूपमा जलमा रह्यो । त्यसपछि काल कर्म र स्वभावलार्ई स्विकार गर्नुहुने भगवानले उसलार्ई जीवित गराउनुभयो ।।३४।।

स एव पुरुषः तस्माद् अण्डं निर्भिद्य निर्गतः ।

सहस्रोर्वङ्घ्रिबाह्वक्षः सहस्राननशीर्षवान् ॥ ३५ ॥

त्यस अण्डलार्ई फुटाएर उनै विराट पुरुष प्रकट हुनुभयो । जसको तिघ्रा, चरण, हात, आँखा, मुख र शिर हजारौ संख्यामा छन् ।।३५।।

यस्येहावयवैर्लोकान् काल्पयन्ति मनीषिणः ।

कट्यादिभिरधः सप्त सप्तोर्ध्वं जघनादिभिः ॥ ३६ ॥

विद्वान पुरुषहरू वहाँकै अङ्गमा सबैलोक र त्यसमा रहने वस्तुहरूको कल्पना गर्दछन् । वहाँको कम्मर भन्दा मुनिको अङ्गमा सात पाताल र पेट भन्दा माथिको अङ्गमा सात स्वर्गको कल्पना गर्दछन ।।३६।।

पुरुषस्य मुखं ब्रह्म क्षत्रमेतस्य बाहवः ।

ऊर्वोर्वैश्यो भगवतः पद्भ्यां शूद्रोऽभ्यजायत ॥ ३७ ॥

ब्राम्हण यस विराट पुरुषको मुख हुन, हात क्षत्रिय हुन यसैगरि तिघ्रा वैश्य र पैताला सूद्र हुन ।।३७।।

भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः ।

हृदा स्वर्लोक उरसा महर्लोको महात्मनः ॥ ३८ ॥

पैताला देखि कम्मर सम्म सात पाताल तथा भूलोकको कल्पना गरिएको छ । नाभिमा भूर्लोक, हृदयमा स्वर्गलोक र परमात्माको वक्षस्थलमा महलोकको कल्पना गरिएको छ ।।३८।।

ग्रीवायां जनलोकोऽस्य तपोलोकः स्तनद्वयात् ।

मूर्धभिः सत्यलोकस्तु ब्रह्मलोकः सनातनः ॥ ३९ ॥

त्यस्तै घाँटीमा जनलोक, दुवै स्तनमा तपलोक र मस्तष्क ब्रम्हाको नित्य निवासस्थान सत्यलोक हो ।।३९।।

तत्कट्यां चातलं कॢप्तं ऊरूभ्यां वितलं विभोः ।

जानुभ्यां सुतलं शुद्धं जङ्घाभ्यां तु तलातलम् ॥ ४० ॥

उनै विराट पुरुषको कम्मरमा अतल, छातीमा वितल, घुंडामा सुतललोक र तिघ्रामा तलातल लोकको कल्पना गरिएको छ ।।४०।।

महातलं तु गुल्फाभ्यां प्रपदाभ्यां रसातलम् ।

पातालं पादतलत इति लोकमयः पुमान् ॥ ४१ ॥

गोलीगाँठोमा महातल कुरकुच्चामा रसाताल पैतालामा पाताल संझनु पर्दछ । यसप्रकार विराट पुरुष सर्वलोक मय हुनुहुनन्छ ।।४१।।

भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः ।

स्वर्लोकः कल्पितो मूर्ध्ना इति वा लोककल्पना ॥ ४२ ॥

उनको चरण पृथ्वी हो, नाभि भूर्लोक र शिर स्वर्लोक हो । विराट पुरुषको अङ्गमा यसप्रकार लोकको कल्पना गरिन्छ ।।४२।।

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां

द्वितीयस्कंधे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥