द्वितीय स्कंधः - अष्टमोऽध्यायः

श्रीमद्भागवत महापुराण

द्वितीय स्कंधः - अष्टमोऽध्यायः

राजोवाच ।

(अनुष्टुप्)

ब्रह्मणा चोदितो ब्रह्मन् गुणाख्यानेऽगुणस्य च ।

यस्मै यस्मै यथा प्राह नारदो देवदर्शनः ॥ १ ॥

राजा परिक्षितले सोधे–

भगवन् तपाई वेदवेत्ताहरूमा श्रेष्ठ हुनुहुन्छ । म तपाईसंग यो जान्न चाहान्छु कि ब्रम्हजीले निर्गुण भगवान्को गुणको बारेमा वर्णन गर्न नारदजीलार्ई उपदेश दिनु भएपछि नारदले उनले कस–कसलार्ई कसरी उपदेश दिए ? ॥ १ ॥

एतत् वेदितुमिच्छामि तत्त्वं तत्त्वविदां वर ।

हरेरद्भुतवीर्यस्य कथा लोकसुमङ्गलाः ॥ २ ॥

अद्भुतकर्मा भगवानको कथा लोकका लागि परम मंगल दायक छ । नारद पनि सबैलार्ई भगवद् दर्शन गराउने स्वभाव भएका नै हुन ॥ २ ॥

कथयस्व महाभाग यथाऽहं अखिलात्मनि ।

कृष्णे निवेश्य निःसङ्गं मनस्त्यक्ष्ये कलेवरम् ॥ ३ ॥

अब तपाई मलार्ई यस्तो उपदेश दिनुहोस कि म आफ्नो आशक्ति रहित मनलार्ई भगवान् श्रीकृष्णमा तन्मय गरेर आफ्नो शरीर छाड्न सकुं ।।३।।

शृण्वतः श्रद्धया नित्यं गृणतश्च स्वचेष्टितम् ।

कालेन नातिदीर्घेण भगवान्विशते हृदि ॥ ४ ॥

जसले श्रध्दा भक्ति पूर्वक वहाँका लीलाहरू सधैं सुन्दछ अथवा भन्दछ, उस्को हृदयमा चाढै नै भगवान् प्रवेश गर्नु हुनेछ ।।४।।

प्रविष्टः कर्णरन्ध्रेण स्वानां भावसरोरुहम् ।

धुनोति शमलं कृष्णः सलिलस्य यथा शरत् ॥ ५ ॥

जसरी सरद ऋतुको पानीले हिलोलार्ई पखालि नाश गरिदिने छ, त्यसरी नै वहाँ कानको प्वालद्वारा आफ्नो भक्तको भावमय हृदयमा गएर बस्नुहुन्छ र भक्तको मनमा भएको मैलोलार्ई नाश गरिदिनुहुन्छ ।।५।।

धौतात्मा पुरुषः कृष्ण पादमूलं न मुञ्चति ।

मुक्तसर्वपरिक्लेशः पान्थः स्वशरणं यथा ॥ ६ ॥

बाटोको सबै दुःखबाट छुटकारा पाएको ब्यक्तिले घर आएपछि फेरि घर छोड्न नचाहे झैं जसको मन सुध्द भएको हुन्छ उसले भगवान् श्रीकृष्णलार्ई एकक्षण पनि छोड्न सक्तैन ।।६।।

यदधातुमतो ब्रह्मन्देहारम्भोऽस्य धातुभिः ।

यदृच्छया हेतुना वा भवन्तो जानते यथा ॥ ७ ॥

भगवान्! जीवको पञ्चभूतसंग कुनै सम्बन्ध हुदैन तापनि उस्को शरीर पञ्चभूतले नै बनेको हुन्छ । यो स्वभावले यस्तो हुने हो कि अथवा कुनै कारणले हो तपाई यसको मर्मको बारेमा राम्ररी जान्नुहुन्छ त्यसैले सो बारेमा मलाई बताउंनुहोस ।।७।।

आसीद् यदुदरात्पद्मं लोकसंस्थानलक्षणम् ।

यावानयं वै पुरुष इयत्तावयवैः पृथक् ।

तावानसाविति प्रोक्तः संस्थावयववानिव ॥ ८ ॥

भगवान्को नाभिबाट कमल प्रकट भयो अनि लोकको रचना भयो भनेर भन्नु भएकोले तपाईले परमात्माले पनि जीवले झै शरीर धारण गर्नु भएको छ भन्ने कुराको वर्णन गर्नुभयो यो के हो ।।८।।

अजः सृजति भूतानि भूतात्मा यदनुग्रहात् ।

ददृशे येन तद् रूपं नाभिपद्मसमुद्भवः ॥ ९ ॥

जसको कृपा पाएर सर्वभूतमय ब्रम्हाजी प्राणीहरूको सृष्टि गर्नुहुन्छ, जसको नाभिकमलबाट पैदा भएर पनि उनैको कृपाले उनको रूपको दर्शन गरेका थिए ।।९।।

स चाऽपि यत्र पुरुषो विश्वस्थित्युद्भवाप्ययः ।

मुक्त्वाऽऽत्ममायां मायेशः शेते सर्वगुहाशयः ॥ १० ॥

वहाँ संसारको उत्पत्ति, स्थिति र प्रलयका कारण सर्वान्तर्यामि मायाका स्वामी के मा र कसरी सुत्नुहुन्छ ।।१०।।

पुरुषावयवैर्लोकाः सपालाः पूर्वकल्पिताः ।

लोकैरमुष्यावयवाः सपालैरिति शुश्रुम ॥ ११ ॥

तपाईले पहिला बताउनु भयो कि विराट पुरुषको अंगबाट लोक र परलोकको रचना भयो । अनि यो पनि भन्नुभयो कि लोक र लोकपालको रूपमा उनको अंगको कल्पना भयो, यो दुई थरि कुराको तात्पर्य के हो ।।११।।

यावान् कल्पो विकल्पो वा यथा कालोऽनुमीयते ।

भूतभव्यभवच्छब्द आयुर्मानश्च यत् सतः ॥ १२ ॥

महाकल्प र सो अन्तर्गतको आवन्तर कल्प कति छ ? भूत, भविष्य र वर्तमान कालको कल्पना कसरी गरिन्छ ? के स्थूल देहाभिमान जीवको आयुमा पनि बन्धन छ कि ।।१२।।

कालस्यानुगतिर्या तु लक्ष्यतेऽण्वी बृहत्यपि ।

यावत्यः कर्मगतयो यादृशी द्विजसत्तम ॥ १३ ॥

हे ब्राम्हण श्रेष्ठ! कालको सूक्ष्म गति, त्रुटि आदि र स्थूल गति र वर्ष आदिका बारेमा कसरी जान्न सकिन्छ । विभिन्न कर्मका कारण मानिसको गति कस्तो हुन्छ ।।१३।।

यस्मिन् कर्मसमावायो यथा येनोपगृह्यते ।

गुणानां गुणिनाश्चैव परिणाममभीप्सताम् ॥ १४ ॥

देवता र मानिस आदि गरिएका योनीहरू सत्व, रज, र तम यी तीन गुणको फलस्वरूप नै प्राप्त हुन्छन । वहाँलार्ई प्राप्त गर्न खोज्ने प्राणीले कुन योनी प्राप्त गर्न गर्दछ ।।१४।।

भूपातालककुब्व्योम ग्रहनक्षत्रभूभृताम् ।

सरित्समुद्रद्वीपानां सम्भवश्चैतदोकसाम् ॥ १५ ॥

पृथ्वी, पाताल, दिशा, आकाश, ग्रह, नक्षत्र, पर्वत, नदी, समुद्र, द्विप आदि स्थानमा रहने प्राणीहरूको उत्पत्ति कसरी हुन्छ ? ।।१५।।

प्रमाणमण्डकोशस्य बाह्याभ्यन्तरभेदतः ।

महतां चानुचरितं वर्णाश्रमविनिश्चयः ॥ १६ ॥

ब्रम्हाण्डको भित्री र बाहिरी दुवै प्रकारको परिणाम बारे बताउनुहोस, त्यसैगरि महापुरुषको चरित्र बर्णाश्रमको भेद र यिनको धर्मको बारे पनि वर्णन गर्नुहोस ।।१६।।

युगानि युगमानश्च धर्मो यश्च युगे युगे ।

अवतारानुचरितं यदाश्चर्यतमं हरेः ॥ १७ ॥

युगहरूको भेद, परिणाम र विभिन्न फरक धर्म र भगवानको विभिन्न अवतार त्यस्तै वहाँका आश्चर्यमय चरित्रहरूको बारेमा पनि बताउनु होस ।।१७।।

नृणां साधारणो धर्मः सविशेषश्च यादृशः ।

श्रेणीनां राजर्षीणाञ्च धर्मः कृच्छ्रेषु जीवताम् ॥ १८ ॥

मानिसको साधारण र विशेष धर्म के हुन र विभिन्न ब्यवसाय गर्नेहरूका लागि, राजर्षिहरूको लागि, र विपदमा परेकाहरूको लागि धर्मको बारेमा पनि बताउनुहोस ।।१८।।

तत्त्वानां परिसङ्ख्यानं लक्षणं हेतुलक्षणम् ।

पुरुषाराधनविधिः योगस्याध्यात्मिकस्य च ॥ १९ ॥

योगेश्वरैश्वर्यगतिः लिङ्गभङ्गस्तु योगिनाम् ।

वेदोपवेदधर्माणां इतिहासपुराणयोः ॥ २० ॥

तत्वको शंख्या कति छन र उसको स्वरूप र लक्षण के हो ? भगवान्को आराधना र अध्यात्म योगको विधि के हो ? । योगेश्वरलार्ई के कस्तो ऐश्वर्य प्राप्त हुन्छ र अन्त्यमा उनीहरूलार्ई कस्तो गति मिल्दछ ? योगीको लिंग शरीरको अन्त्य कसरी हुन्छ ? वेद, उपनिषद, धर्मशास्त्र, र पुराणको स्वरूप एवं तात्पर्य के हो ?।।१९।२०।।

सम्प्लवः सर्वभूतानां विक्रमः प्रतिसङ्क्रमः ।

इष्टापूर्तस्य काम्यानां त्रिवर्गस्य च यो विधिः ॥ २१ ॥

सबै प्राणीहरूको उत्पत्ति, स्थिति र प्रलय कसरी हुन्छ ? यज्ञादि वैदिक कर्मको, इनार, कुवा, पोखरी आदि स्मार्त कर्मको, एवं काम्य कर्मको र अर्थ धर्म कामको साधना र विधि के हो ? ।।२१।।

यश्चानुशायिनां सर्गः पाषण्डस्य च सम्भवः ।

आत्मनो बन्धमोक्षौ च व्यवस्थानं स्वरूपतः ॥ २२ ॥

प्रलयको समयमा प्रकृतिमा लीन हुने जीवहरूको उत्पत्ति कसरी हुन्छ, पाखण्डिको उत्पत्ति कसरी हुन्छ ? । आत्माको बन्ध र मोक्ष स्वरूप के हो ? र उ आफनो स्वरूपमा कसरी स्थिर भएर रहन्छन ? ।।२२।।

यथात्मतन्त्रो भगवान् विक्रीडत्यात्ममायया ।

विसृज्य वा यथा मायां उदास्ते साक्षिवद्विभुः ॥ २३ ॥

भगवान् ता परम स्वतन्त्र हुनुहुन्छ । अनि वहाँ आफ्नो मायाले कसरी क्रीडा गर्नुहुन्छ फेरि उसलार्ई छाडेर साक्षि जस्तो उदाश कसरी हुनुहुन्छ ?।२३।।

सर्वमेतच्च भगवन् पृच्छतो मेऽनुपूर्वशः ।

तत्त्वतोऽर्हस्युदाहर्तुं प्रपन्नाय महामुने ॥ २४ ॥

भगवान् म यी सबैका बारेमा सोधिरहेको छु । म तपाईको शरणमा छु महामुनि ! अव कृपा गरेर सबैका बारेमा यथार्थ वर्णन गर्नुहोस ।।२४।।

अत्र प्रमाणं हि भवान् परमेष्ठी यथात्मभूः ।

अपरे चानुतिष्ठन्ति पूर्वेषां पूर्वजैः कृतम् ॥ २५ ॥

यस विषयमा तपाई स्वयं ब्रम्हा सरह प्रमाण हुनुहुन्छ । अरुहरू त आफुले पहिला सुनेका कुराहरूलार्ई मात्रै वर्णन गर्दछन ।।२५।।

न मेऽसवः परायन्ति ब्रह्मन् अनशनादमी ।

पिबतोऽच्युतपीयूषं अन्यत्र कुपिताद् द्विजात् ॥ २६ ॥

ब्राम्हण तपाई मेरो भोक प्यासको बारेमा चिन्त नलीनुहोस । मेरो प्राण त कुपित बाम्हणको श्राप बाहेका अरुकारण बाट जादैन । किनकि म तपाईको बाणी बाट निस्कने भगवान्को अमृतमय लीला कथाहरू पान गरिरहेकोछु ।।२६।।

श्रीसूत उवाच

स उपामन्त्रितो राज्ञा कथायामिति सत्पतेः ।

ब्रह्मरातो भृशं प्रीतो विष्णुरातेन संसदि ॥ २७ ॥

सूतजीले भने –

शौनकादि ऋषिहरू! जव राजा परिक्षितले सन्त सभामा भगवान्को लीला कथाहरू सुन्नका लागि प्रार्थना गरे त्यसपछि सुकदेवजी धेरै खुसी भए ।।२७।।

प्राह भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम् ।

ब्रह्मणे भगवत्प्रोक्तं ब्रह्मकल्प उपागते ॥ २८ ॥

उनले राजालार्ई त्यहि वेदतुल्य श्रीमदभागवत महापुराण सुनाए । जुन ब्रम्हकल्पको आरम्भमा स्वयं भगवान्ले ब्रम्हाजीलार्ई सुनाउनु भएको थियो ।।२८।।

यद्यत् परीक्षिदृषभः पाण्डूनामनुपृच्छति ।

आनुपूर्व्येण तत्सर्वं आख्यातुमुपचक्रमे ॥ २९ ॥

पाण्डुशिरोमणि राजा परीक्षितले उनी संग जुन जुन प्रश्न गरेका थिए ती सबको उत्तर दिन लागे ।।२९।।

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां

द्वितीयस्कंधे अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥