श्रीमद्भागवत महापुराण
तृतीय स्कंधः- षोडशोऽध्यायः
ब्रह्मोवाच–
(अनुष्टुप)
इति तद्गृणतां तेषां मुनीनां योगधर्मिणाम् ।
प्रतिनन्द्य जगादेदं विकुण्ठनिलयो विभुः ॥ १ ॥
ब्रह्माजीले भने—
देवगण! जव योगनिष्ठ सनकादि मुनिहरूले यस प्रकार स्तुति गरे तव वैकुण्ठ निवासी श्रीहरिले उनीहरूको प्रशंसा गदै भन्नुभयो ।।१।।
श्रीभगवानुवाच–
एतौ तौ पार्षदौ मह्यं जयो विजय एव च ।
कदर्थीकृत्य मां यद्वो बह्वक्रातामतिक्रमम् ॥ २ ॥
श्री भगवानले भन्नुभयो—
मुनिहरू! यी जय र विजय मेरा पार्षद हुन । यीनीहरूले मेरो कुनै परवाह नगरिकन तपाईहरू माथि ठुलो अन्याय गरे ।।२।।
यस्त्वेतयोर्धृतो दण्डो भवद्भिर्मामनुव्रतैः ।
स एवानुमतोऽस्माभिः मुनयो देवहेलनात् ॥ ३ ॥
तपाईहरू पनि मेरो भक्त हुनुहुन्छ । त्यसैले मेरो अवज्ञा गरेका कारण तपाहरूले उनीहरूलाई जुन दण्ड दिनुभएको छ त्यसमा मेरो पनि सहमत छ किनकि उनीहरूले देवरूप ब्राह्मणहरू प्रति अवहेलना गरेकाछन ।।३।।
तद्वः प्रसादयाम्यद्य ब्रह्म दैवं परं हि मे ।
तद्धीत्यात्मकृतं मन्ये यत्स्वपुम्भिरसत्कृताः ॥ ४ ॥
ब्राह्मण मेरो परम आराध्य हुन्, मेरो अनुचरद्वारा तपाईरूमा जुन तिरस्कार हुनगयो त्यो मैले आफैले गरेको मान्दछु । त्यसैले म तपाईहरूसंग प्रशन्न हुनुहुनका लागि आग्रह गर्दछु ।।४।।
यन्नामानि च गृह्णाति लोको भृत्ये कृतागसि ।
सोऽसाधुवादस्तत् कीर्तिं हन्ति त्वचमिवामयः ॥ ५ ॥
सेवकहरूले अपराध गर्दा संसारमा उसको स्वामीको पनि नाम लिन्छन् । त्यो अपयसले उस्को कीर्तिको यस प्रकार दुषित गरिदिन्छ जसरी त्वचाको चर्मरोग ।।५।।
(वसंततिलका)
यस्यामृतामलयशःश्रवणावगाहः
सद्यः पुनाति जगदाश्वपचाद्विकुण्ठः ।
सोऽहं भवद्भ्य उपलब्धसुतीर्थकीर्तिः
छिन्द्यां स्वबाहुमपि वः प्रतिकूलवृत्तिम् ॥ ६ ॥
मेरो निर्मल सुधामा गोता लगउनाले चण्डाल सम्मका सबै जगत तुरुन्त पवित्र हुन्छन् त्यसैले म “विकुण्ठ” भनिएको हुं । तर यो पवित्र कीर्ति मलाई तपाईहरू बाटै प्राप्त भएको हो । त्यसैले जो कोहि तपाईहरूको विरध्द आचरण गर्दछ, त्यो मेरो हात नै किन नहोस तुरुन्त काट्दछु ।।६।।
यत्सेवया चरणपद्मपवित्ररेणुं
सद्यः क्षताखिलमलं प्रतिलब्धशीलम् ।
न श्रीर्विरक्तमपि मां विजहाति यस्याः
प्रेक्षालवार्थ इतरे नियमान् वहन्ति ॥ ७ ॥
तपाईहरूको सेवा गर्नाले नै मेरो चरणरजको यस्तो पवित्रता प्राप्त भएको हो, जुन सबै पापलाई तत्काल नष्ट गरिदिन्छ । मलाई यस्तो सुन्दर स्वभाव मिलेको छ कि म उदासीन हुंदा पनि लक्ष्मीजी मलाई एकक्षणका लागि पनि छोड्दिनन ।
नाहं तथाद्मि यजमानहविर्वितानेः
च्योतद्घृतप्लुतमदन् हुतभुङ्मुखेन ।
यद्ब्राह्मणस्य मुखतश्चरतोऽनुघासं
तुष्टस्य मय्यवहितैर्निजकर्मपाकैः ॥ ८ ॥
ब्रह्मादि देवताहरू अनेक प्रकारको नियम एवं ब्रतको पालना गर्दछन् । जो आफ्नो सम्पूर्ण कर्मफल मलाई अर्पण गरेर सदा सन्तुष्ट रहन्छ, त्यो निष्काम ब्राह्मण गाँसै पिच्छे तृप्त घीउले तर भएको खीर आदि जव भोजन गर्दछ तव उसको मुखबाट म जसरी तृप्त हुन्छु, त्यस्तो यज्ञमा अग्निरूप मुखबाट यजमानले दिएको आहुति ग्रहण गर्नाले हुन्न ।।८।।
येषां बिभर्म्यहमखण्डविकुण्ठयोग
मायाविभूतिरमलाङ्घ्रिरजः किरीटैः ।
विप्रांस्तु को न विषहेत यदर्हणाम्भः
सद्यः पुनाति सहचन्द्रललामलोकान् ॥ ९ ॥
योगमायाको अखण्ड र असीम ऐश्वर्य मेरो अधिनमा छ तथा मेरो चरणोदकरूपी गंगाजी चन्द्रमा लाई मस्तकमा धारण गरेर भगवान् शंकर सहित सबै लोकलाई पवित्र पार्दछिन् । यस्तो परपपवित्र एवं परमेश्वर भएर पनि जस्को पवित्र चरणरजलाई आफ्नो मुकुटमा धारण गर्दछु, ती ब्राह्मणको कर्मलाई कसले सहन गर्दैन ।।९।।
ये मे तनूर्द्विजवरान्दुहतीर्मदीया
भूतान्यलब्धशरणानि च भेदबुद्ध्या ।
द्रक्ष्यन्त्यघक्षतदृशो ह्यहिमन्यवस्तान्
गृध्रा रुषा मम कुषन्त्यधिदण्डनेतुः ॥ १० ॥
ब्राह्मण दुध दिने गाई र अनाथ प्राणी यी मेरै शरीर हुन । पापले गर्दा विवेक र दृष्टि नष्ट भएका कारण जो मानिस यीनीहरूलाई म बाट भिन्नता सम्झन्छ उनीहरूलाई म द्वारा नै नियुक्त भएका यमराजका गिध्द जस्ता दूत जुन सर्प समान क्रोधी हुन्छन, ती अत्यन्त क्रोधित भएर आफ्नो चुच्चाले चिथर्दछन ।।१०।।
ये ब्राह्मणान्मयि धिया क्षिपतोऽर्चयन्तः
तुष्यद्धृदः स्मितसुधोक्षितपद्मवक्त्राः ।
वाण्यानुरागकलयात्मजवद् गृणन्तः
सम्बोधयन्ति अहमिवाहमुपाहृतस्तैः ॥ ११॥
तिरस्कार पूर्वक गरेर कटुवचन पनि प्रयोग गर्ने ब्राह्मणलाई समेत मेरै रूप मानेर प्रशन्न चित्तले तथा अमृतमय मुस्कानले उसको आदर गर्दछन । त्यस्तै झेक्किएर रिसाएका पितालाई छोराले तपाईको कुरा मान्छु भनेर उनलाई शान्त पार्दछ तथा मैले तपाईहरूलाई शान्त पार्न खोजे झै आदर गर्दछ, उसले मलाइ आफ्नो वशमा लिन्छ ।।११।।
तन्मे स्वभर्तुरवसायमलक्षमाणौ
युष्मद्व्यतिक्रमगतिं प्रतिपद्य सद्यः ।
भूयो ममान्तिकमितां तदनुग्रहो मे
यत्कल्पतामचिरतो भृतयोर्विवासः ॥ १२ ॥
मेरो यी सेवकले मेरो अभिप्राय नबुझेर नै तपाईहरूको अपमान गरेका हुन् त्यसैले मेरो अनुरोधले तपाईहरू केवल यति कृपा गर्नुहोस कि उनीहरू त्यो अपराधबाट चाडैं नै मुक्त हुन र उनीहरू आफ्नो अपराधको अधम गति भोगेर चाँढै नै म कहाँ फर्केर आउन । यो नै मेरालागि ठुलो अनुग्रह हुनेछ ।।१२।।
ब्रह्मोवाच–
(अनुष्टुप)
अथ तस्योशतीं देवीं ऋषिकुल्यां सरस्वतीम् ।
नास्वाद्य मन्युदष्टानां तेषां आत्माप्यतृप्यत ॥ १३ ॥
ब्रह्माजीले भने—
देवताहरू हो! सनकादि मुनि क्रोधरूप सर्पले डसिएका थिए तापनि उनीहरूको चित्त अन्तःकरणलाइ प्रकाशित गराउने भगवानको मन्त्रमयी सुमधुर वाणी सुनेर उनीहरूको हृदय तृप्त भएन ।।१३।।
सतीं व्यादाय शृण्वन्तो लघ्वीं गुर्वर्थगह्वराम् ।
विगाह्यागाधगम्भीरां न विदुस्तच्चिकीर्षितम् ॥ १४ ॥
भगवानको उक्ति धेरै मनोहर र थोरै अक्षरको थियो । तर त्यो यस्तो अर्थपूर्ण, सारयुक्त, दुर्विज्ञेय र गंभिर थियो कि धेरै ध्यान दिएर सुन्दा र विचार गर्दा पनि जान्न सकेनन कि भगवान् के गर्दे हुनुहुन्छ भनेर ॥१४।।
ते योगमाययारब्ध पारमेष्ठ्यमहोदयम् ।
प्रोचुः प्राञ्जलयो विप्राः प्रहृष्टाः क्षुभितत्वचः ॥ १५ ॥
भगवानको यस्तो अद्भुत उदारतालाईदेखेर उनीहरू आनन्दित भए । उनीहरूको अंग अंग रोमान्च भयो । फेरी योगमायाको प्रभावले आफ्नो परम ऐश्वर्यलाईप्रकट गर्ने प्रभुसंग उनीहरूल हात जोडेर भने ।।१५।।
ऋषय ऊचुः–
न वयं भगवन् विद्मः तव देव चिकीर्षितम् ।
कृतो मेऽनुग्रहश्चेति यदध्यक्षः प्रभाषसे ॥ १६ ॥
मुनिहरूले भने—
हे भगवान्! हजूर साक्षात सर्बेश्वर भएर पनि जुन यस्तो भनिरहनु भएको छ कि “यहाँ तपाईरूले म माथि धेरै अनुग्रह गर्नु भएको छ” यसबाट हजूरको अभिप्राय के हो – यस्तो हामी जान्न सक्तैनौं ।।१६।।
ब्रह्मण्यस्य परं दैवं ब्राह्मणाः किल ते प्रभो ।
विप्राणां देवदेवानां भगवान् आत्मदैवतम् ॥ १७ ॥
प्रभो! हजूर ब्राह्मणको परम हितकारी हुनुहुन्छ । यस्तो लोकशिक्षाको लागि हजूरले ब्राह्मण मेरा आराध्य देव हुन भन्नुभएको हुनुपर्दछ । वास्तवमा ब्राह्मण तथा देवताहरूका पनि देवता ब्रह्मादिका पनि हजूरनै आत्मा र आराध्यदेव हुनुहुन्छ ।।१७।।
त्वत्तः सनातनो धर्मो रक्ष्यते तनुभिस्तव ।
धर्मस्य परमो गुह्यो निर्विकारो भवान्मतः ॥ १८ ॥
सनातन धर्म हजूरबाटै उत्तपन्न भएको हो । हजूरको अवतार द्वारा नै समय समय मा उस्को रक्षा हुन्छ । तथा निर्विकाररूप हजूर नै धर्मको परम गुह्य रहस्य हुनुहुन्छ । यो शास्त्रको मत हो ।।१८।।
तरन्ति ह्यञ्जसा मृत्युं निवृत्ता यदनुग्रहात् ।
योगिनः स भवान् किंस्विद् अनुगृह्येत यत्परैः ॥ १९ ॥
हजूरको कृपाले निवृत्तपरायण योगीहरू सहजै संग मृत्युरूप संसारबाट पार पाउदछन । फेरी भला अरुले त हजुरलाई के नै कृपा गर्न सक्तछन र ।।१९।।
(वसंततिलका)
यं वै विभूतिरुपयात्यनुवेलमन्यैः
अर्थार्थिभिः स्वशिरसा धृतपादरेणुः ।
धन्यार्पिताङ्घ्रितुलसीनवदामधाम्नो
लोकं मधुव्रतपतेरिव कामयाना ॥ २० ॥
भगवान्! धनको चाहना गर्नेहरू जस्को चरणरजणको धुलो सधै आफ्नो मस्तकमा धारण गर्दछन् उनी लक्ष्मीजी निरन्तर हजूरको सेवामा लागि रहन्छिन । यो यस्तो थाहा हुन्छ कि भगवान् भक्तजन आफ्नो चरणमा जुन नया तुलसीको मालाहरू अर्पण गर्दछन त्यसमा भ्रमराहरु गुन्जन्छन ती लक्ष्मी पनि भ्रमरको जस्तै हजूरको पादपद्मलाई नै आफ्नो निवासस्थान वनाउन चाहान्छिन ।।२०।।
यस्तां विविक्तचरितैः अनुवर्तमानां
नात्याद्रियत्परमभागवतप्रसङ्गः ।
स त्वं द्विजानुपथपुण्यरजः पुनीतः
श्रीवत्सलक्ष्म किमगा भगभाजनस्त्वम् ॥ २१ ॥
तर आफ्नो पवित्र चरित्रले निरन्तर सेवामा तत्पर रहने भएकी उनी लक्ष्मिीजीलाई हजूर विशेष आदर गर्नु हुदैन । हजूर त आफ्ना भक्तलाईनै विशेष प्रेम गर्नुहुन्छ । हजूर नै स्वयं नै भक्तका गुणका आश्रय हुनुहुन्छ । यस्ता हजूरलाई के ब्राम्हण्को चरणमा लाग्नाले पवित्र भएको वाटाको धुलो र श्रीवत्सको चिन्हले हजूरलाई पवित्र गर्न सक्छ । के यसबाट हजूरको शोभा बढ्दछ ।।२१।।
धर्मस्य ते भगवतस्त्रियुग त्रिभिः स्वैः
पद्भिश्चराचरमिदं द्विजदेवतार्थम् ।
नूनं भृतं तदभिघाति रजस्तमश्च
सत्त्वेन नो वरदया तनुवा निरस्य ॥ २२ ॥
भगवान्! हजूर साक्षात धर्मस्वरूप हुनुहुन्छ । हजूर सत्यादि तीनयुगमा प्रत्यक्षरूपले विद्यमान रहनुहुन्छ । तथा ब्राह्मण र देवताहरूको लागि तप, शौच र दया आफ्नो यी तीन चरणबाट यस चराचर जगतलाई रक्षा गर्नुहुन्छ । अव हजूर आफ्नो सुध्द सत्वमयी वरदायीनी मुक्तिले हाम्रो रजोगुण र तमोगुणलाई हटाइदिनु होस ।।२२।।
न त्वं द्विजोत्तमकुलं यदि हात्मगोपं
गोप्ता वृषः स्वर्हणेन ससूनृतेन ।
तर्ह्येव नङ्क्ष्यति शिवस्तव देव पन्था
लोकोऽग्रहीष्यद् ऋषभस्य हि तत्प्रमाणम् ॥ २३ ॥
देव! यो ब्राह्मण कूल हजूरद्वारा रक्षा भएको छ । साक्षात धर्मरूप भएर पनि हजूर समधुर वाणी र पूजनादिद्वारा यस उत्तम कूलाको रक्षा भएन भने । हजूरले निश्चित गर्नु भएको कल्याण मार्ग नै नष्ट भएर जान्छ किनकि लोक त श्रेष्ट पुरुषको आचरणलाई नै प्रमाणका रूपमा ग्रहण गर्दछन् ।।२३।।
तत्तेऽनभीष्टमिव सत्त्वनिधेर्विधित्सोः
क्षेमं जनाय निजशक्तिभिरुद्धृतारेः ।
नैतावता त्र्यधिपतेर्बत विश्वभर्तुः
तेजः क्षतं त्ववनतस्य स ते विनोदः ॥ २४ ॥
प्रभु! हजूर सत्वगुणको खानी हुनुहुन्छ । र सबै जीवको कल्याण गर्नको लागि उत्सुक हुनुहुन्छ । त्यसैले हजूर आफ्नो शक्तिरू राजाद्वारा धर्मका सत्रुहरूलाई संहार गर्नुहुन्छ । हजूर त्रीलोकिनाथ र जगत प्रतिपालक भएर पनि ब्राह्मणप्रति यति नम्र हुनुहुन्छ यसले हजूरको तेजको कुनै हानि हुदैन । योत हजूरको लीला मात्र हो ।।२४।।
यं वानयोर्दममधीश भवान्विधत्ते
वृत्तिं नु वा तदनुमन्महि निर्व्यलीकम् ।
अस्मासु वा य उचितो ध्रियतां स दण्डो
येऽनागसौ वयमयुङ्क्ष्महि किल्बिषेण ॥ २५ ॥
हे सर्बेश्वर! हजुरले यी आफ्ना द्वारपालहरुलाई जस्तो दण्ड दिन उचित हुन्छ त्यस्तै दण्ड दिनुहोस हामी निस्कपट भावले सहमति हुन्छौं अथवा हामीले उनीहरुलाई निरापराध भावले दण्ड दिएका छौ । यसको बदला हामीलाईनै दण्ड दिए पनि हामी सहर्ष स्वीकार गर्दछौं।
श्रीभगवानुवाच–
एतौ सुरेतरगतिं प्रतिपद्य सद्यः
संरम्भसम्भृतसमाध्यनुबद्धयोगौ ।
भूयः सकाशमुपयास्यत आशु यो वः
शापो मयैव निमितस्तदवेत विप्राः ॥२६ ॥
भगवानले भन्नुभयो—
मुनिगण तपाईहरूले उनीहरूलाई जुनरूपले श्राप दिनुभएको छ, त्यो सत्य जान्नुहोस त्यो मेरै प्ररणाले भएको हो । अव उनीहरूले तुरुन्तै असुरयोनी पाउँनेछन र त्यहाँ क्रोधवशले बढेको एकाग्रताका कारण सुदृढ सम्पन्न भएर मेरो ध्यान गरी असुरयोनि बाट मुक्त भै मेरै धाममा फर्केर आँउछन् ।।२६।।
ब्रह्मोवाच–
(अनुष्टुप)
अथ ते मुनयो दृष्ट्वा नयनानन्दभाजनम् ।
वैकुण्ठं तदधिष्ठानं विकुण्ठं च स्वयंप्रभम् ॥ २७ ॥
ब्रह्माजीले भन्नुभयो–
त्यसपछि ती मुनीहरूले आँखालाई आनन्द दिने भगवान् विष्णु र वहाँको स्वयंप्रकाश वैकुण्ठधामलाई नमस्कार गरे ।।२७।।
भगवन्तं परिक्रम्य प्रणिपत्यानुमान्य च ।
प्रतिजग्मुः प्रमुदिताः शंसन्तो वैष्णवीं श्रियम् ॥ २८ ॥
त्यसपछि प्रमुलाई परिक्रमा गरे अनि वहाँको आज्ञा लिएर भगवानको ऐश्वर्यको वर्णन गर्दै त्यहाँबाट फर्केर आए ।।२७।२८।।
भगवाननुगावाह यातं मा भैष्टमस्तु शम् ।
ब्रह्मतेजः समर्थोऽपि हन्तुं नेच्छे मतं तु मे ॥ २९ ॥
फेरी भगवानले आफ्ना अनुचरहरूलाई भन्नुभयो कि तिमीहरु जाउ मनमा कुनैप्रकारको डर नलेउ, तिमीहरूको कल्याण हुनेछ । म सबैकुरा गर्नमा सामथ्र्य भएर पनि ब्रह्मतेजलाई मेटाउन चाहान्न । किनकि यस्तो मेरो अभिमत पनि हो ।।२९।।
एतत्पुरैव निर्दिष्टं रमया क्रुद्धया यदा ।
पुरापवारिता द्वारि विशन्ती मय्युपारते ॥ ३० ॥
एकपटक जव म योग निद्रामा स्थित भएको थिए । तव तिमीहरूले द्वारमा प्रवेश गरेकी लक्ष्मीलाई रोकेका थियौ त्यस समयमा उनी रिसाउदा तिमीहरूलाई यो श्राप दिएकी हुन ।।३०।।
मयि संरम्भयोगेन निस्तीर्य ब्रह्महेलनम् ।
प्रत्येष्यतं निकाशं मे कालेनाल्पीयसा पुनः ॥ ३१ ॥
अव देत्य योनि म प्रति क्रोध बढ्नाले तिमीहरूमा जुन एकग्रता हुन्छ त्यसबाट यो ब्रह्म श्रापजनित पापबाट मुक्त हुनेछौ र फेरी थोरै समयमै मकहाँ फकेर आउनेछौ ।।३१।।
द्वाःस्थावादिश्य भगवान् विमानश्रेणिभूषणम् ।
सर्वातिशयया लक्ष्म्या जुष्टं स्वं धिष्ण्यमाविशत् ॥ ३२ ॥
द्वारपाललाई यस प्रकार आज्ञा दिएर भगवान् विमानको श्रेणिले सजावट भएको आफ्नो सर्वाधिक श्रीम्पन्न धाममा प्रवेश गर्नुभयो ।।३२।।
तौ तु गीर्वाणऋषभौ दुस्तरात् हरिलोकतः ।
हतश्रियौ ब्रह्मशापाद् अभूतां विगतस्मयौ ॥ ३३ ॥
ती देवश्रेष्ठ जय विजय त्यस अलंघनीय ब्राह्मण श्रापका कारण निस्तेज भएका ती वैकुण्ठ धामबाट तल झरे ।।३३।।
तदा विकुण्ठधिषणात् तयोर्निपतमानयोः ।
हाहाकारो महानासीद् विमानाग्र्येषु पुत्रकाः ॥ ३४ ॥
हे पुत्र हो! फेरी उनीहरू वैकुण्ठलोकबाट झर्न लागको देखेरे त्यतिवेला त्यहाँ श्रेष्ठ विमानमा बसेका वैकुण्ठवासीहरूले हाहाकार मच्चाए ।।३४।।
तावेव ह्यधुना प्राप्तौ पार्षदप्रवरौ हरेः ।
दितेर्जठरनिर्विष्टं काश्यपं तेज उल्बणम् ॥ ३५ ॥
त्यस समयमा दितिको गर्भमा स्थित जुन कश्यपजीको उग्र तेज थियो त्यसमा भगवान्का ती पार्षदहरू नै प्रवेश गरे ।।३५।।
तयोरसुरयोरद्य तेजसा यमयोर्हि वः ।
आक्षिप्तं तेज एतर्हि भगवान् तद्विधित्सति ॥ ३६ ॥
ती दुवै असुरको तेजले गर्दा नै तिमीहरू सबैको तेज मलिन भएको हो । यस समयमा भगवानले नै यस्तै गर्न चानुहुन्छ ।।३६।।
(वसंततिलका)
विश्वस्य यः स्थितिलयोद्भवहेतुराद्यो
योगेश्वरैरपि दुरत्यययोगमायः ।
क्षेमं विधास्यति स नो भगवांस्त्र्यधीशः
तत्रास्मदीयविमृशेन कियानिहार्थः ॥ ३७ ॥
जुन आदिपुरुष संसारको उत्पत्ति र लयका कारण हो जस्को मायाको पार पाउन ठुलाठुला योगी पुरुषहरूलाई पनि धेरै कठिन पर्दछ । वहाँ सत्वादि तीनै गुणका नियन्त श्रीहरि ले नै हाम्रो कल्याण गर्नुहुनेछ र अव यस विषयमा हामीले विशेष विचार गर्नाले के फाइद हुन सक्छ र? ।।३७।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
तृतीयस्कन्धे षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥
