श्रीमद्भागवत महापुराण
पञ्चमः स्कन्धः – त्रयोदशोऽध्यायः
ब्राह्मण उवाच
दुरत्ययेऽध्वन्यजया निवेशितो
रजस्तमःसत्त्वविभक्तकर्मदृक् ।
स एष सार्थोऽर्थपरः परिभ्रमन्
भवाटवीं याति न शर्म विन्दति ॥ १ ॥
जडभरतले भने–
राजन् ! यो जीवसमूह सुखरूप धनमा असक्त भएर देश देशान्तरमा घुमफिर गरेर व्यापार गर्ने व्यारिहरूको जमात जस्तै हो । मायाले यस दुस्तर प्रर्वत्तिमार्गका लगाई दिएको छ । यसैले यसको दृष्टि सात्विक, राजस, तामस आदि नाना प्रकारको कर्म मा पर्दछ । त्यहि कर्ममा भड्किएर यो संसाररूप जंगलमा पुग्दछ । त्यहाँ यसबाट अलिकति पनि शान्ति पाउँदैन ।।१।।
यस्यामिमे षण्नरदेव दस्यवः
सार्थं विलुम्पन्ति कुनायकं बलात् ।
गोमायवो यत्र हरन्ति सार्थिकं
प्रमत्तमाविश्य यथोरणं वृकाः ॥ २ ॥
राजन् ! त्यस जंगलमा छ वटा चोरहरू रहन्छन । यस वणिक समाजको नायक दुष्ट छ । उसको नेतृत्वमा जव यो त्यहाँ पुग्दछ । तव ती लुटेराहरूले बलजफतसंग यसका सामान लुट्दछन । तथा जसरी हुडार जसप्रकार भेडाको बथानमा पसेर उसलाई पक्रन्छ त्यसै गरि त्यहा रहेका गिध्द, स्यालआदिले त्यसलाई तान्दछन । त्यसै गरी त्यो ब्यापारीलाई पनि असावधानी देखेर यसको धनलाई यताउताबाट तान्न लाग्दछन ।।२।।
प्रभूतवीरुतृणगुल्मगह्वरे
कठोरदशैर्मशकैरुपद्रुतः ।
क्वचित्तु गन्धर्वपुरं प्रपश्यति
क्वचित्क्वचिच्चाशुरयोल्मुकग्रहम् ॥ ३ ॥
त्यो जंगलमा धेरै स्याउला, घाँस, र झारपात (वुट्यान) हरूले ढाकिनाले धेरै दुर्गम ठाँउ छ । त्यहाँ धेरै डाँठ र लामखुट्टे ले उसलाई सताउँन थाल्दछ । त्यहा उसले कहिले गन्धर्व नगर जस्तै असत्यलाई देख्दछ भने किहिले चम्किलो राके भूत देखेर त्यसैमा आनन्द मान्दछ ।।३।।
निवासतोयद्रविणात्मबुद्धि
स्ततस्ततो धावति भो अटव्याम् ।
क्वचिच्च वात्योत्थितपांसुधूम्रा
दिशो न जानाति रजस्वलाक्षः ॥ ४ ॥
त्यो वणिक् समुदाय त्यस वनमा वासस्थान, जल र धनहरूमा आशक्त भएर यता उता डुल्दछ । कहिले ववण्डरबाट उठेको धुलोले जब सबै दिशाहरूमा ढाकिदिन्छ अनि जसले गर्दा उसलाई दिशाको ज्ञान पनि हुदैन ।।४।।
अदृश्यझिल्लीस्वनकर्णशूल
उलूकवाग्भिर्व्यथितान्तरात्मा ।
अपुण्यवृक्षान् श्रयते क्षुधार्दितो
मरीचितोयान्यभिथावति क्वचित् ॥ ५ ॥
कहिले आफुले नदेखेको झ्याँउकीरीको कटु शव्द सुन्दछ, कहिले उल्लुहरूको बोलिले उसलाई दुखी बनाउँछ । कहिले भोकले सताउदा यो निन्दनीय वृक्षको नै आश्रय लिन्छ र कहिले तीर्खाले व्याकुल भएर मृगतृष्णाको जस्तै दौडिन्छ ।।५।।्
क्वचिद्वितोयाः सरितोऽभियाति
परस्परं चालषते निरन्धः ।
आसाद्य दावं क्वचिदग्नितप्तो
निर्विद्यते क्व च यक्षैर्हृतासुः ॥ ६ ॥
कहिले पानी नभएको नदीतिर जान्छ, कहिले अन्न नपाउँदा अरुसंग भोजनको इच्छा गर्दछ । कहिले दावानलमा समान घरमा पसेर आगोमा झेसिनजान्छ । र कहिले यक्षहरूले यसको प्राणसमानको धनलाई हर्दछन अनि यो खिन्न मान्दछ ।।६।।
शूरैर्हृतस्वः क्व च निर्विण्णचेताः
शोचन्विमुह्यधुपयाति कश्मलम् ।
क्वचिच्च गन्धर्वपुरं प्रविष्टः
प्रमोदते निर्वृतवन्मुहूर्तम् ॥ ७ ॥
चलन् क्वचित्कण्टकशर्कराङ्घ्रि(
र्नगारुरुक्षुर्विमना इवास्ते ।
पदे पदेऽभ्यन्तरवह्निनार्दितः
कौटुम्बिकः क्रुध्यति वै जनाय ॥ ८ ॥
कहिले आफुभन्दा बलियाहरूले यसको धन हर्दछन अनि यो दुखी भएर मोहले मुर्छा हुन्छ र कहिले गन्धर्वनगरमा पुगेर सबै दुःख भुलेर एकछिनका लागि आनन्दमा लठ्ठ हुन्छ । कहिले पर्वतमा उक्लिन जान्छ तर त्यहाँ काँडा र ढुंगाले पैताला छिया छिया हुनाले उदाश हुन्छ । सन्तान बढ्दै जादा पेट भर्ने साधन नहुँदा भोकले सन्तप्त भएर आफ्ना बन्धु वान्धवहरूसंग झोक्किन थाल्दछ ।।८।।
क्वचिन्निगीर्णोऽजगराहिना जनो
नावैति किञ्चिद्विपिनेऽपविद्धः ।
दष्टः स्म शेते क्व च दन्दशूकै
रन्धोऽन्धकूपे पतितस्तमिस्रे ॥ ९ ॥
कहिले अजिंगर सर्पको डसेर बनमा फ्याकिएको मुर्दा समान हुन्छ । त्यस बखतमा उसलाई कुनै होस हुदैन । कहिले विष भएका जन्तुहरूले यसलाई डस्दछन् र विषको प्रभावले अन्धो भएर इनारमा खसेर दुःख भोग्न पुग्दछ ।।९।।
कर्हि स्म चित्क्षुद्ररसान् विचिन्वं
स्तन्मक्षिकाभिर्व्यथितोविमानः ।
तत्रातिकृच्छ्रात्प्रतिलब्धमानो
बलाद्विलुम्पन्त्यथ तं ततोऽन्ये ॥ १ ० ॥
कहिले मिठास खोज्न लाग्दा झिंगाले यसको नाकमा लात मार्दछ र यसको सारा अभियान नष्ट हुन्छ । यदि कुनै प्रकारले यसलाई सफलता मिलिहाल्यो भनेपनि अरुले बलजफत लुट्दछन ।।१०।।
कृचिच्च शीतातपवातवर्ष
प्रतिक्रियां कर्तुमनीश आस्ते ।
क्वचिन्मिथो विपणन् यच्च किञ्चिद्
विद्वेषमृच्छत्युत वित्तशाठ्यात् ॥ ११ ॥
कहिले शीत, घाम, आँधी र वर्षाबाट आफ्नो रक्षा गर्नमा असमर्थ हुन्छ । कहिले आपसमा केहि व्यापार गर्दछ । फेरी धनको लोभले उसलाई अरुले सत्रु ठान्दछन ।।११।।
क्वचित्क्वचित्क्षीणधनस्तु तस्मिन्
शय्यासनस्थानविहारहीनः ।
याचन् परादप्रतिलब्धकामः
पारक्यदृष्टिर्लभतेऽवमानम् ॥ १२ ॥
कहिलेकहिं त्यस संसार वनमा यसको धन नष्ट हुन्छ । उसंग सैया, आसन, बस्ने ठाँउ र रमाइलो मजाका सामान पनि हदैन । तव अरु संग माग्न पुग्दछ । माग्दा पनि अरुबाट पनि पाउँदैन तव अरुको सामानमा आँखा गाड्न पुग्दछ जसले गर्दा अपमान सहन पुग्दछ ।।१२।।
अन्योन्यवित्तव्यतिषङ्गवृद्ध
वैरानुबन्धो विवहस्मिथश्च ।
अध्वन्यमुष्मिन्नुरुकृच्छ्रवित्त
बाधोपसर्गैर्विहरन् विपन्नः ॥ १३ ॥
यस प्रकार व्यावहरिक सम्बन्धका कारण एक अर्को संग द्वेषभाव बढ्न जानाले पनि त्यो वणिक समुह आफ्नो विवाहादि सम्बन्ध कायम गर्दछ । फेरी यस मार्गमा अनेक कष्ट तथा धनको संकट भोगेर मरे समान हुन जान्छ ।।१३।।
तांस्तान् विपन्नान् स हि तत्र तत्र
विहाय जातं परिगृह्य सार्थः ।
आवर्ततेऽद्यापि न कश्चिदत्र
वीराध्वनः पारमुपैति योगम् ॥ १४ ॥
त्यो समुह मरेको साथिलाई त्यहि छोडेर अरु नयाँ साथिहरू संग अगाडि बढि बड्दछन । हे वीरवर ! त्यहाँबाट आजसम्म न कुनै प्राणी फर्केका छन । नत कसैले यस संकटपूर्ण मार्गलाई पार गरेर परमानन्दयोगको शरण नै लिएका छन ।।१४।।
मनस्विनो निर्जितदिग्गजेन्द्रा
ममेति सर्वे भुवि बद्धवैराः ।
मृधे शयीरन्न तु तद्व्रजन्ति
यन्न्यस्तदण्डो गतवैरोऽभियाति ॥ १५ ॥
ठुला ठुला दिक्पाललाई जितेका धीर पुरुष पनि पृथ्वीमा यो मेरो हो भन्ने यस्तो अभिमान गरेर आपसमा सत्रुता गरेर युद्धमा होमिन्छन । उसलाई पनि कसैसित सत्रुता नरहने भगवान् विष्णुको अविनाशी पद मिल्दैन, जुन कसैसित सत्रुता नभएका परहंसले सजिलै प्राप्त गर्न सक्तछन ।।१५।।
प्रसज्जति क्वापि लताभुजाश्रय
स्तदाश्रयाव्यक्तपदद्विजस्पृहः ।
क्वचित्कदाचिद्धरिचक्रस्त्रसन्
सख्यं विधत्ते बककङ्कगृधैः ॥ १६ ॥
यो भवाटवीमा भड्कने त्यो ब्यापारीको दल कहिले लहरा र हाँगाको आश्रय लिन्छन र त्यसमा रहने मिठो बोल्ने चराचुरुंगीको कलवरमा फस्दछन कहिले सिंहको डरले वकुल्ला कंक र गिध्दको सहायता लिन पुग्दछ ।।१६।।
तैर्वञ्चितो हंसकुलं समाविश
न्नरोचयन् शीलमुपैति वानरान् ।
तज्जातिरासेन सुनिर्वृतेन्द्रियः
परस्परोद्वीक्षणविस्मृतावधिः ॥ १७ ॥
जव उनीहरूले धोका दिन्छन तव हाँसहरूको बथानमा प्रवेश गर्दछ । तर उनीहरूको आचार स्वभाव नसुुहाउदो भएकोले बादरहरूसंंग मिलेर उनीहरूको स्वभाव अनुसार दाम्पत्य जीवनमा रतिएर विषय भोगले इद्रियलाई तृप्त गराउन थाल्दछ । र एक आर्काको मुख हेर्दा हेर्दै आफ्नो आयुको अवधि भुल्दछ ।।१७।।
द्रुमेषु रंस्यन् सुतदारवत्सलो
व्यवायदीनो विवशः स्वबन्धने ।
क्वचित्प्रमादाद्गिरिकन्दरे पतन्
वल्लीं गृहीत्वा गजभीत आस्थितः ॥ १८ ॥
त्यहाँ वृक्षमा खेलिरहेका पुत्र र स्त्रीको स्नेहपासले बाँधिन्छ । उसमा मैथुनको वासना यस्तो बढ्दछ कि अनेकौ दुव्यवाहरले दुखी हुँदापनि त्यो विवस भएर आफ्नो बन्धन चुडाल्न सक्तैन । कहिले पर्वतको गुफाबाट खस्ने कहिले त्यहाँ रहने हात्तिको डरले लहराको सहारामा झुण्डिरहन्छ ।।१८।।
अतः कथञ्चित्स विमुक्त आपदः
पुनश्च सार्थं प्रविशत्यरिन्दम ।
अध्वन्यमुष्मिन्नजया निवेशितो
भ्रमञ्जनोऽद्यापि न वेद कश्चन ॥ १९ ॥
हे वीर ! यदि यस आपत्तिबाट कुनै कारण छुटकारा मिल्यो भने फेरी त्यो आफ्नै बथानमा मिसिन जान्छ । जो मानिस मायाको प्रेरणाले एकपटक यस मार्गमा पुग्दछ । उसले अनन्तसम्म आफ्नो पुरुषार्थको पत्ता पाउँन सक्तैन ।।१९।।
रहूगण त्वमपि ह्यध्वनोऽस्य
संन्यस्तदण्डः कृतभूतमैत्र वै ।
असज्जितात्मा हरिसेवया शितं
ज्ञानासिमादाय तरातिपारम् ॥ २० ॥
रहुगण ! तिमी पनि यसै मार्गमा भ्रमण गरिरहेकाछौ त्यसैले अब प्रजालाई दण्ड दिने काम छोडेर सबै प्राणीहरूमा मित्रता बढाउ र विषयमा अनाशक्त भएर भगवान् सेबाबाट प्राप्त ज्ञानरूप खड्ग लिएर यस मार्गबाट पार गर ।।२०।।
राजोवाच
अहो नृजन्माखिलजन्मशोभनं
किं जन्मभिस्त्वपरैरप्यमुष्मिन् ।
न यद्धृषीकेशयशः कृतात्मनां
महात्मनां वः प्रचुरः समागमः ॥ २१ ॥
राजा रहूगणले भने–
अहो ! सबै योनि मद्धे मानिस जन्म नै सर्वश्रेष्ठ हो अरुहरू लोकमा प्राप्त हुने देवादि उत्कृष्ट जन्मले पनि के लाभ हुन्छ । जहा भगवान् ऋषिकेशको पवित्र यशले सुद्ध अन्तःकरण हुनुभएका तपाई जस्ता महात्मा अधिकाधिक समागम हुन पाउदैन ।।२१।।
न ह्यद्भुतं त्वक्षरणाब्जरेणुभि(
र्हतांहसो भक्तिरथोक्षजेऽमला ।
मौहूर्तिकाद्यस्य समागमाच्च मे
दुस्तर्कमूलोऽपहतोऽविवेकः ॥ २२ ॥
तपाईको चरणकमलको रजको सेवन गर्नाले जसको सबै पाप नष्ट भएको छ । ती महानुभावलाई भगवान्को विशुध्द भक्ति प्राप्त हुनु कुनै विचित्रको कुरा होइन । मेरो त तपाई संगको दुई घडीको सत्संगले नै सारा कुतर्कमूलक अज्ञान नष्ट भैसकेको छ ।।२२।।
नमो महद्भ्योऽस्तु नमः शिशुभ्यो
नमो युवभ्यो नम आबटुभ्यः ।
ये ब्राह्मणा गामवधूतलिङ्गा
श्चरन्ति तेभ्यः शिवमस्तु राज्ञाम् ॥ २३ ॥
ब्रम्हज्ञानीहरूमा जो वयोवृद्ध छन उनलाई नमस्कार छ । जो वालक छन उनलाई पनि नमस्कार छ । जो ब्रम्हज्ञानी ब्राम्हण अवधुतभेषमा पृथ्वीमा डुल्दछन उनलाई पनि नमस्कार छ । उनीहरूबाट हामीजस्ता ऐश्वर्याेन्मत्त राजाहरूको कल्याण होस ।
श्रीशुक उवाच
इत्येवमुत्तरामातः स वै ब्रह्मर्षिसुतः सिन्धुपतय आत्मसतत्त्वं विगणयतः परानुभावः परमकारुणिक तयोपदिश्य रहूगणेन सकरुणमभिवन्दितचरण आपूर्णार्णव इव निभृतकरणोर्म्याशयो धरणिमिमांविचचार ॥ २४ ॥
शुकदेवजीले भन्नुभयो–
उत्तरानन्दन ! यस प्रकार ती प्रभावशाली ब्रम्हर्षिपुत्रले आफ्नो अपमान गर्ने सिन्धुनरेश रहूगणलाई अत्यन्त करुणाले आत्मतत्वको उपदेश दिए । त्यसपछि राजा रहूगणले दीनभावले उनको चरणको वन्दना गरे । फेरी उनी परिपूर्ण समुद्रको जस्तै इन्द्रियका तरंगहरूलाई शान्त गरी पृथ्वीमा भ्रमण गर्न लागे ।।२४।।
सौवीरपतिरपि सुजनसमवगतपरमात्मसतत्त्व आत्मन्यविद्याध्यारोपितां च देहात्ममतिं विससर्ज । एवं हि नृप भगवदाश्रिताश्रितानुभावः ॥ २५ ॥
उनको सत्सङ्गबाट परमात्मतत्को ज्ञान पाएर सैवीरपति रहूगणले पनि अन्तःकरणमा अविद्याद्वारा आरोपित देहात्मबुद्धिलाई त्यागिदिए । राजन् ! जसले भगवानको आश्रय लिएर अनत्य भक्तको शरण लिन्छ भने उसको यस्तै प्रभाव हुन्छ । उसंग अविद्या रहन सक्तैन ।।२५।।
राजोवाच
यो ह वा इह बहुविदा महाभागवत त्वयाभिहितः परोक्षेण वचसा जीवलोकभवाध्वा स ह्यार्यमनीषया कल्पितविषयो नाञ्जसाव्युत्पन्नलोकसमधिगमः । अथ तदेवैतदुरवगमं समवेतानुकल्पेन निर्दिश्यतामिति ॥ २६ ॥
राजा परीक्षितले भने–
हे महाभागवत परीक्षित । तपाई परम विद्वान हुनुहुन्छ । तपाई रुपकादि द्वारा अप्रत्यक्षरुपले जीवहरूलाई जुन संसाररूप मार्गको वर्णन गर्नु भएको छ तर त्यो विषय साधारण बुद्धि भएका मानिसले सजिलै सम्झन सक्तैनन । त्यसैल यस दुर्वोध रुपकको विषयलाई सजिलो शव्दामा बुझाइदिनु हुन मेरो प्रार्थना छ ।।२६।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
पञ्चमस्कन्धे ब्राह्मणरहूगणसंवादे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
