श्रीमद्भागवत महापुराण
प्रथमः स्कंधः - द्वादशोऽध्यायः
शौनक उवाच -
(अनुष्टुप्)
अश्वत्थाम्नोपसृष्टेन ब्रह्मशीर्ष्णोरुतेजसा
।
उत्तराया हतो गर्भ ईशेनाजीवितः पुनः ॥ १ ॥
शौनकजीले सोधे –
अश्वत्थामाले चलाएको ब्रम्हास्त्रको तेजीलो वाणले उत्तराको
गर्भ नष्ट
भैसकेको थियो
। भगवान्ले फेरि त्यसलाई
जीवित वनाइदिनु
भयो ।।१।।
तस्य जन्म महाबुद्धेः कर्माणि च महात्मनः ।
निधनं च यथैवासीत् स प्रेत्य गतवान् यथा ॥ २ ॥
त्यस गर्भबाट महाज्ञानी
परीक्षित जन्मे
जसलाई शुकदेवजीले
ज्ञान उपदेश
दिएका थिए
। परीक्षितको जन्म, कर्म र मृत्युपछि जुन उत्तम
गति प्राप्त
गरे ।।२।
तदिदं श्रोतुमिच्छामो
गदितुं यदि मन्यसे ।
ब्रूहि नः श्रद्दधानानां यस्य ज्ञानमदाच्छुकः ॥ ३ ॥
यदि तपाईलाई उचित
ठान्नुहुन्छ भने
त्यसको बारेमा
हामीलाई बताउनुहोस्
। हामी श्रध्दा पुर्वक
सुन्दछौं ।।२।।
सूत उवाच ।
अपीपलद्धर्मराजः पितृवद् रञ्जयन् प्रजाः ।
निःस्पृहः सर्वकामेभ्यः
कृष्णपादानुसेवया
॥ ४ ॥
सूतजी भन्दछन् –
धर्मात्मा युधिष्ठिर आफ्ना
प्रजाहरूलाई पिता
समान पालन
पोषण गर्नलागे
। भगवान् श्रीकृष्णको चरणकमलको
सेवा गर्न
पाएकाले उनी
सबै संसारिक
बिषयबाट टाढा
थिए ।।४।।
सम्पदः क्रतवो लोका महिषी भ्रातरो मही ।
जम्बूद्वीपाधिपत्यं च यशश्च त्रिदिवं गतम् ॥ ५ ॥
शौनकादि ऋषिहरू हो!
उनी संग अथाह
सम्पत्ति थियो
उनले ठुला
ठुला यज्ञहरू
गरेका थिए
। त्यसैले उनले उच्च
लोकको अधिकार
प्राप्त गरेका
थिए ।
स्त्री भाईहरू
उनको अधिनमा
थिए ।
सबै पृथ्वी
पनि उनैको
अधिनमा थियो
।। उनी
जम्बुदीपका स्वामी
थिए ।
उनको कीर्ति
स्वर्गसम्म फैलिएको
थियो ।।
५।।
किं ते कामाः सुरस्पार्हा मुकुन्दमनसो द्विजाः ।
अधिजह्रुर्मुदं राज्ञः क्षुधितस्य यथेतरे ॥ ६ ॥
उनी संग भएका
सामाग्रीहरूले देवताहरू
पनि लालयित
थिए ।
तर भोको
मानिसलाई भोजनको
आवस्यकता भए
जस्तै उनलार्ई
भगवान् बाहेक
अरुकुराले सुख
दिदैन थियो
।।६।।
मातुर्गर्भगतो वीरः स तदा भृगुनन्दन ।
ददर्श पुरुषं कञ्चिद् दह्यमानोऽस्त्रतेजसा
॥ ७ ॥
शौनकजी! उत्तराको गर्भमा
रहेको त्यो
वालक परीक्षित
जव अश्वत्थामाको
ब्रम्हास्त्रको तेजले
जल्न लाग्यो
त्यस वेला
उसको अगाडि
तेजोमय ब्यक्ति
थियो ।।७।।
अङ्गुष्ठमात्रममलं स्फुरत् पुरट मौलिनम् ।
अपीव्यदर्शनं श्यामं तडिद् वाससमच्युतम्
॥ ८ ॥
त्यो तेजोमय ब्यक्ति
देख्दामा बुढी
औला जत्रो
थियो तर
उसको रूप
अत्यन्तै निर्मल
सुन्दर वर्णको
शरीर थियो
। विजुली झै चम्किलो,
पीताम्बर धारण
गरेको थियो
।। ।।८।।
श्रीमद् दीर्घचतुर्बाहुं
तप्तकाञ्चन
कुण्डलम् ।
क्षतजाक्षं गदापाणिं आत्मनः सर्वतो दिशम् ।
परिभ्रमन्तं उल्काभां भ्रामयन्तं
गदां मुहुः ॥ ९ ॥
ती निर्विकार पुरुषको
शिरमा मुकुट
झल्किएको थियो
लामा लामा
चारहात, कानमा सुनको कुण्डल
लगाएको, आँखामा लाली अनि
हातमा गदा
लिएर बालकको
चारैतिर घुमिरहेको
थियो ।।९।।
अस्त्रतेजः स्वगदया नीहारमिव गोपतिः ।
विधमन्तं सन्निकर्षे
पर्यैक्षत क इत्यसौ ॥ १० ॥
सूर्यको किरणले कुइरोलाई
भगए झै
त्यो गदाले
ब्रम्हास्त्रको तेजलाई
शान्त गरीरहेको
थियो ।
त्यस्तो पुरुषलाई
आफ्नो नजिकमा
देखेर गर्भमा
रहेको बालक
सोच्न लाग्यो
। यो के होला
?
१०।।
विधूय तदमेयात्मा
भगवान् धर्मगुब् विभुः ।
मिषतो दशमासस्य तत्रैवान्तर्दधे
हरिः ॥ ११ ॥
जव दश महिना
पुरा भयो
अनि सर्वब्यापक
सर्व सक्तिमान
भगवान् श्रीकृष्ण
बालक सहित
ब्रम्हास्त्रको तेजलाई
शान्त पारेर
अन्तर्धान हुनुभयो
।।११।।
ततः सर्वगुणोदर्के
सानुकूल ग्रहोदये ।
जज्ञे वंशधरः पाण्डोः भूयः पाण्डुरिवौजसा ॥ १२ ॥
त्यसपछि अनुकुल ग्रह
र शुभ समयमा पाण्डवका
बंशधर परीक्षितको
जन्म भयो
। जन्मदैमा बालक यति
तेजिलो थियो
कि मार्नौ
पाण्डुले नै
जन्म लिए
जस्तो देखिन्थ्यो ॥ १२ ॥
तस्य प्रीतमना राजा विप्रैर्धौम्य कृपादिभिः ।
जातकं कारयामास वाचयित्वा च मङ्गलम् ॥ १३ ॥
नाती जन्मिएको थाहा
पाएर राजा
युधिष्ठिर खुसीभए
। अनि उनले धौम्य
र कृपाचार्यआदि ब्राम्हण बाट
नातिको मगलाचरण
र जातकर्मको सस्कार गराए
।।१३।।
हिरण्यं गां महीं ग्रामान् हस्त्यश्वान् नृपतिर्वरान् ।
प्रादात्स्वन्नं च विप्रेभ्यः प्रजातीर्थे स तीर्थवित् ॥ १४ ॥
महाराज युधिष्ठिर दानको
महत्वलाई जान्दथे
। उनले प्रजातीर्थ (बालक
जन्मिएको तर
नाल काटि
नसकेको समय)
समयमा उनले ब्राम्हणहरूलाइ गाई,पृथ्वी, गाँउ, हात्ति,घोडाहरू र अन्नदान गरे ।।१४।।
तमूचुर्ब्राह्मणास्तुष्टा राजानं प्रश्रयान्वितम् ।
एष ह्यस्मिन् प्रजातन्तौ
पुरूणां पौरवर्षभ ॥ १५ ॥
त्यसपछि ब्राम्हणहरू सन्तुष्ट
भएर युधिष्ठिरसंग
भने,
पुरुवंश शिरोमणि!
कालको गतिले
यो पुरुबंशलाई
नाश गराउन
खोजेको थियो ॥ १५ ॥
दैवेनाप्रतिघातेन शुक्ले संस्थामुपेयुषि ।
रातो वोऽनुग्रहार्थाय
विष्णुना प्रभविष्णुना
॥ १६ ॥
तर तपाईहरू माथि
भगवान्को कृपा
हुँदा भगवान्विष्णुले बालक दिएर यस
वंशको रक्षा
गर्नुभयो ।।१६।।
तस्मान्नाम्ना विष्णुरात इति लोके बृहच्छ्रवाः ।
भविष्यति न सन्देहो महाभागवतो महान् ॥ १७ ॥
त्यसैले यस बालकको
नाम विष्णुरात
भयो ।
यो बालक
संसारमैं यशश्वी
र भगवान्को परमभक्त महात्मा
हुनेछ यसमा
कुनै संका
लिनुपदैन ।।१७।।
युधिष्ठिर उवाच ।
अप्येष वंश्यान् राजर्षीन् पुण्यश्लोकान्
महात्मनः ।
अनुवर्तिता स्विद्यशसा
साधुवादेन सत्तमाः ॥ १८ ॥
युधिष्ठिरले भने
–
के यो बालकले
साधु, सन्त महात्माहरूको अनुशरण
गरेर हाम्रो
बंशको उज्वल
कीर्ति राखेर
बंशको पवित्र
कीर्तिको रक्षा
गर्ला ? ।।१८।।
ब्राह्मणा ऊचुः ।
पार्थ प्रजाविता साक्षात् इक्ष्वाकुरिव
मानवः ।
ब्रह्मण्यः सत्यसन्धश्च
रामो दाशरथिर्यथा ॥ १९ ॥
ब्राम्हणले भने
–
धर्मराज! यो बालकले
मनुपुत्र इक्ष्वाकुले
जस्तै गरी
आफ्ना प्रजाको
पालन पोषण
गर्दछ ।
दशरथका छोरा
भगवान् श्रीराम
जस्तै ब्राम्हण
भक्त र
सत्यबादि हुनेछ
।।१९।।
एष दाता शरण्यश्च यथा ह्यौशीनरः शिबिः ।
यशो वितनिता स्वानां दौष्यन्तिरिव
यज्वनाम् ॥ २० ॥
यो वालक उशीनरका
राजा शिवि
जस्तै दाता
र दुष्यन्त का छोरा
भरतले जस्तै
आफ्नो यश
फैलाउने छ
।।२०।।
धन्विनामग्रणीरेष तुल्यश्चार्जुनयोर्द्वयोः
।
हुताश इव दुर्धर्षः समुद्र इव दुस्तरः ॥ २१ ॥
धनुर्विद्यामा सहश्रबाहु र
आफ्ना बाजे
अर्जुन जस्तै
हुनेछ ।
यो अग्नि
समान दुधर्ष
र समुद्र समान दुस्तर
हुनेछ ।।२१।।
मृगेन्द्र इव विक्रान्तो निषेव्यो हिमवानिव ।
तितिक्षुर्वसुधेवासौ सहिष्णुः पितराविव ॥ २२ ॥
सिंहसमान पराक्रमी, हिमाल समान आश्रय
दिन योग्य,
पृथ्वी समान
क्षमावान र
आमाबाबु समान
सहनशिल हुनेछ
।।२४।।
पितामहसमः साम्ये प्रसादे गिरिशोपमः ।
आश्रयः सर्वभूतानां
यथा देवो रमाश्रयः ॥ २३ ॥
यो पितामह ब्रम्हा
जस्तै समता,
भगवान् शकर
जस्तै दयालु
र सबै प्राणीलाई आश्रय
दिनमा भगवान्
विष्णु समान
हुनेछ ।
सर्वसद्गुणमाहात्म्ये एष कृष्णमनुव्रतः ।
रन्तिदेव इवोदारो ययातिरिव धार्मिकः ॥ २४ ॥
सबै गुणको धारण
गर्नमा श्रीकृष्णको
अनुन्यायी हुनेछ
। रन्तिदेव जस्तै उदार
र ययाती जस्तै धार्मिक
हुनेछ ।।२४।।
धृत्या बलिसमः कृष्णे प्रह्राद इव सद्ग्रहः ।
आहर्तैषोऽश्वमेधानां वृद्धानां पर्युपासकः ॥ २५ ॥
बलि जस्तै धैर्यवान
र प्रल्हादको जस्तै कृष्ण
भक्त हुनेछ
। अश्वमेध यज्ञ गर्ने
र बृध्दहरूको रक्षा र
सम्मान गर्ने
छ ।।२५।।
राजर्षीणां जनयिता शास्ता चोत्पथगामिनाम्
।
निग्रहीता कलेरेष भुवो धर्मस्य कारणात् ॥ २६ ॥
यो बालक राजर्षिहरूलाई
जन्म दिने,
मर्यादा उलंघन
गर्नेलाई दण्ड
दिनेछ ।
यसले धर्म
पृथ्वीको रक्षाको
लागि कलिलाई
दमन गर्नेछ
।२६।।
तक्षकादात्मनो मृत्युं द्विजपुत्रोपसर्जितात्
।
प्रपत्स्यत उपश्रुत्य मुक्तसङ्गः
पदं हरेः ॥ २७ ॥
अन्त्यमा ब्राम्हणकुमारको श्रापले
गर्दा तक्षक
द्वारा आफ्नो
मृत्युहुने कुरा
सुनेर सबै
आशक्तिलाई त्यागेर
भगवान्को शरण
लिनेछ ।।
२७।।
जिज्ञासितात्म याथार्थ्यो
मुनेर्व्याससुतादसौ
।
हित्वेदं नृप गङ्गायां यास्यत्यद्धा अकुतोभयम् ॥ २८ ॥
राजन्! व्यासका छोरा
शुकदेजीबाट यथार्थ
आत्मज्ञान प्राप्त
गरेर गङ्गाको
किनारमा आफ्नो
शरीर त्याग
गरेर अभय
पद प्राप्त
गर्नेछ ।।२८।।
इति राज्ञ उपादिश्य विप्रा जातककोविदाः
।
लब्धापचितयः सर्वे प्रतिजग्मुः
स्वकान् गृहान् ॥ २९ ॥
ज्योतिष शास्त्र जान्ने
भएका ब्राम्हणले
राजा युधिष्ठिरलाई
बालकको जन्मलग्नको
फल बताएर
पूजा दक्षिणा
लिएर आ
आफ्नो घर
गए ।२९।।
स एष लोके विख्यातः परीक्षिदिति यत्प्रभुः ।
पूर्वं दृष्टमनुध्यायन्
परीक्षेत नरेष्विह ॥ ३० ॥
त्यहि बालक संसारमा
परीक्षित नामले
प्रख्यात हुनेछ
। किनकि यो भाग्यमानी
बालकले गर्भमा
जुन पुरुषको
दर्शन पाएको
थियो उसको
स्मरण गरेर
ती को
हुन भनेर
परीक्षा गरेका
कारण उनको
नाम परीक्षित
भयो ।३०।।
स राजपुत्रो ववृधे आशु शुक्ल इवोडुपः ।
आपूर्यमाणः पितृभिः काष्ठाभिरिव
सोऽन्वहम् ॥ ३१ ॥
जसरी शुक्लपक्ष बाट
चन्द्रमा दिनदिनै
पूर्ण हुनका
लागि बढ्दछन्
त्यसैगरी त्यो
राजकुमार पनि
आफ्नो गुरुजनहरूबाट
शीक्षा एवं
लालनपालन बाट
बढदै गयो
।।३१।।
यक्ष्यमाणोऽश्वमेधेन ज्ञातिद्रोहजिहासया ।
राजा लब्धधनो दध्यौ अन्यत्र करदण्डयोः ॥ ३२ ॥
यसै समयमा युधिष्ठिरले
आफ्ना स्वजनको
हत्याको प्रायश्चित्त
गर्नका लागि
अश्वमेध यज्ञ
गरेर भगवान्को
आराधना गर्ने
विचार गरे
तर प्रजाहरूबाट
उठाएको कर
बाहेकको यथेष्ट
नहुदा चिन्तामा
परे ।।३२।।
तदभिप्रेतमालक्ष्य भ्रातरोऽच्युतचोदिताः
।
धनं प्रहीणमाजह्रुः
उदीच्यां दिशि भूरिशः ॥ ३३ ॥
उनको अभिप्राय बुझेर
भगवान् श्रीकृष्णको
आज्ञाले उनको
भाईहरूले उत्तर
दिशामा गएर
मरुत राजाले
छोडेको धनहरू
लिएर आए
।।३३।।
तेन सम्भृतसम्भारो
धर्मपुत्रो
युधिष्ठिरः
।
वाजिमेधैः त्रिभिर्भीतो
यज्ञैः समयजत् हरिम् ॥ ३४ ॥
त्यहि धनले यज्ञको
सामाग्री तयार
गरेर धर्मका
रक्षक राजा
युधिष्ठिरले तीन
पटक अश्वमेध
यज्ञ गरेर
भगवान्को पूजा
गरे ।।३४।।
आहूतो भगवान् राज्ञा याजयित्वा द्विजैर्नृपम्
।
उवास कतिचित् मासान् सुहृदां प्रियकाम्यया
॥ ३५ ॥
उनको निमन्त्रणालाई स्विकार
गरेर आउंनुभएका
श्रीकृष्ण आफ्ना
दयालु पाण्डवहरूको
अनुरोधलाई मानेर
महिनौ दिन
सम्म त्यहिुँ
बस्नुभयो ।।३५।।
ततो राज्ञाभ्यनुज्ञातः
कृष्णया सहबन्धुभिः
।
ययौ द्वारवतीं ब्रह्मन् सार्जुनो यदुभिर्वृतः
॥ ३६ ॥
शौनकजी! त्यसपछि युधिष्ठिरर
द्रौपदीको अनुमति
लिएर भगवान्
श्रीकृष्ण अर्जुनका
साथ द्वारकाको
लागि प्रस्थान
गर्नुभयो ।।३६।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
प्रथमस्कन्धे नैमिषीयोपाख्याने परीक्षिज्जन्माद्युत्कर्षो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
