श्रीमद्भागवत महापुराण
पञ्चमः स्कन्धः – द्वादशोऽध्यायः
रहूगण उवाच –
नमो नमः कारणविग्रहाय
स्वरूपतुच्छीकृतविग्रहाय ।
नमोऽवधूत द्विजबन्धुलिङ्ग–
निगूढनित्यानुभवाय तुभ्यम् ॥ १ ॥
राजा रहूगणले भने–
हे भगवन् ! म तपाईलाई नमस्कार गर्दछु । तपाईले जगतको उद्धार गर्नको लागि नै यो देहको धारण गर्नुभएको हो । योगेश्वर ! तपाई परमानन्दमय स्वरुको अनुभव गरेर यस स्थूल शरीरबाट उदासीन हुनुहुन्छ । तथा एउटा जड ब्राम्हण भेषमा आफ्नो नित्यज्ञानमय स्वरुपलाई ओझेलमा राख्नु भएको छ । म तपाईलाई बारम्बार नमस्कार गर्दछु ।।१।।
ज्वरामयार्तस्य यथागदं सत्
निदाघदग्धस्य यथा हिमाम्भः ।
कुदेहमानाहिविदष्टदृष्टे
र्ब्रह्मन् वचस्तेऽमृतमौषधं मे ॥ २ ॥
हे ब्रम्हन ! जस प्रकार जरोले पीडित रोगीका लागि मिठो औषधि र गर्मिले सताएको मानिसका लागि चीसो पानी अमृततुल्य हुन्छ त्यसै गरी देहाभिमानरूप विष भएको सर्पले डसेर विवेक नष्ट भएको मेरो बुध्दिलाई तपाइको वचन अमृतमय औषधि जस्तै भएको छ ।।२।।
तस्माद्भवन्तं मम संशयार्थं
प्रक्ष्यामि पश्चादधुना सुबोधम् ।
अध्यात्मयोगग्रथितं तवोक्त
माख्याहि कौतूहलचेतसो मे ॥ ३ ॥
हे देव ! म तपाईलाई आफ्नो संशयको निवृत्ति त पछि गराउँछु । तपाईले भर्खरै जुन अध्यात्म योगमय उपदेश दिनु भयो ती उपदेशका बारेमा सजिलोसंग बुझाउँनुहोस, यो सुन्नलाई इच्छा छ ।।३।।
यदाह योगेश्वर दृश्यमानं
क्रियाफलं सद्व्यवहारमूलम् ।
न ह्यञ्जसा तत्त्वविमर्शनाय
भवानमुष्मिन् भ्रमते मनो मे ॥ ४ ॥
योगेश्वर तपाईले जुन भन्नुभयो कि भारी बोक्ने कर्म र जसबाट थकाईरूप फल यी दुवै प्रत्यक्ष भएर पनि व्यावाहर मुलक नै हो, वास्तवमा सत्य होइन । त्यो तत्वविचारका अगाडि यो केहिपनि होइन । यस विषयमा मेरो मनमा घुमिरहेको छ । तपाईको यस कथनलाई मैले राम्ररी बुझ्न सकिन ।।४।।
ब्राह्मण उवाच
अयं जनो नाम चलन् पृथिव्यां
यः पार्थिवः पार्थिव कस्य हेतोः ।
तस्यापि चाङ्घ्र्योरधिगुल्फजङ्घा
जानूरुमध्योरशिरोधरासाः ॥ ५ ॥
जडभरतले भने–
हे पृथ्वीपति ! यो देह पृथ्वीको विकार हो पाषाणादि बाट यसको के फरक छ ? जब यो कुनै कारणले पृथ्वीमा चल्न लाग्दछ तव यसको भारवाही आदि नामले प्रसिद्ध हुन्छ । यसको दुई खुट्टा छन जुन उसको माथि क्रमशः गोलीगाँठा, पिडौंला कम्मर, छाती धाँटी काँध, आदि अंङ्ग हुन ।।५।।
अंसेऽधि दार्वी शिबिका च यस्यां
सौवीरराजेत्यपदेश आस्ते ।
यस्मिन् भवान् रूढनिजाभिमानो
राजास्मि सिन्धुष्विति दुर्मदान्धः ॥ ६ ॥
काँधो माथि काठको पालकी राखेको छ त्यसमा पनि सौवीरराज नामको एउटा पृथ्वीको विकार छ जसका आत्म बुध्दिरूप अभिनान (तेरो मेरो भन्ने भावना) गर्नाले सिन्धु देशको राजा हुँ भन्ने दुर्मदले धन्धो भएका छौ ।।६।।
शोच्यानिमांस्त्वमधिकष्टदीनान्
विष्ट्यानिगह्णन्निरनुग्रहोऽसि ।
जनस्य गोप्तास्मि विकत्थमानो
न शोभसे वृद्धसभासु धृष्टः ॥ ७ ॥
तर यसले तपाईको कुनै श्रेष्ठता सिद्ध हुदैन । वास्तवमा तिमी ता निर्दयी र धृष्ट नै छौ तिमीले यि विचरा दीन दुखि भरियाहरूलाई बिनाकारण पक्रेर पालकीमा जोताइरहेका छौ फेरी माहापुरुषको सभामा म लोकको रक्षा गर्नेवाला हुँ भनि बढि ठुलो भएर कुरा गर्दछौ तर यस्तो कुरागर्न तिमीलाई सुहाउदैन ।।७।।
यदा क्षितावेव चराचरस्य
विदाम निष्ठां प्रभवं च नित्यम् ।
तत्रामतोऽन्यद् व्यवहारमूलं
निरूप्यतां सत् क्रिययानुमेयम् ॥ ८ ॥
हामी देख्दछौं कि सम्पूर्ण चराचर पदार्थ सधैं पृथ्वीबाट नै उत्पन्न हुन्छन र पृथ्वीमा नै लीन हुन्छन त्यसैले यिनको क्रियाभेदको कारण नाम भने फरक फरक नाम रहेको छन । अब तिमी नै भन कि त्यसमा व्यवहार सिबाय अरु के मूल कारण के छ ।।८।।
एवं निरुक्तं क्षितिशब्दवृत्त
मसन्निधानात्परमाणवो ये ।
अविद्यया मानसा कल्पितास्ते
येषां समूहेन कृतो विशेषः ॥ ९ ॥
यस प्रकार पृथ्वी शव्दको व्ववहार पनि मिथ्या नै हो । सत्य होइन किनकि यो आफ्नो उपादानकारणरूप सूक्ष्म परमाणुमा लीन हुन्छ । र जसमा मिल्नाले पृथ्वीरूप कार्यको सिद्धि हुन्छ, त्यो परमाणु अविद्यद्वारा मनैले कल्पना गरिन्छ । वास्तवमा यसको पनि सत्ता छैन ।।९।।
एवं कृशं स्थूलमणुर्वृहद्यद्
असच्च सज्जीवमजीवमन्यत् ।
द्रव्यस्वभावाशयकालकर्म
नाम्नाऽजयावेहि कृतं द्वितीयम् ॥ १० ॥
यस प्रकार अरुपनि दुब्लो, मोटो, सानो, ठुलो, कहिले कारण, कहिले कार्य तथा चेतन र अचेतन आदि भाव देखिन्छ त्यो ता प्रपञ्च हो उसको पनि द्रव्य, स्वभाव, आशय, काल र कर्म आदि नाम भएको भगवावनको मायाल नै हो भन्ने सम्झ ।।१०।।
ज्ञानं विशुद्धं परमार्थमेक
मनन्तरं त्वबहिर्ब्रह्म सत्यम् ।
प्रत्यक् प्रशान्तं भगवच्छब्दसंज्ञं
यद्वासुदेवं कवयो वदन्ति ॥ ११ ॥
विशुध्द परमार्थरूप अद्वितीय तथा भित्र बाहिरको भेद नभएको परिपूर्ण ज्ञान पूर्ण ज्ञान नै सत्य वस्तु हो । त्यो व्यापक र सर्वथा निर्विकार छ उसैको नाम भगवान् हो र यसैलाई पण्डितहरू वासुदेव भन्दछन ।।११।।
रहूगणैतत्तपसा न याति
न चेज्यया निर्वपणाद् गहाद्वा ।
न च्छन्दसा नैव जलाग्निसूर्यै
र्विना महत्पादरजोऽभिषेकम् ॥ १२ ॥
रहूगण ! यो परमात्म ज्ञान प्रप्त गर्न महापुरुषको चरणको धुलोले आफुलाई ननुहाईकन केवल तप, यज्ञादि वैदिक कर्म, अन्नादि दान, अतिथिसेवा, गृहस्थोचित धर्मको पालन, वेदाध्ययन अथा जल, अग्नि, या सूर्यको अपासना आदि कुनै पनि साधनले प्राप्त हुन सक्तैन ।।१२।।
यत्रोत्तमश्लोकगुणानुवादः
प्रस्तूयते ग्नाम्यकथाविघातः ।
निषेव्यमाणोऽनुदिनं मुमुक्षो
र्मतिं सतीं यच्छति वासुदेवे ॥ १३ ॥
किनकि महापुरुषको समाजमा सधै पवित्रकीर्ति श्रीहरिको गुणको चर्चा भइरहन्छ । त्यहाँ विषयको बारेमा कुनै चर्चा हुदैन र जुन भगवत्कथा नित्य सेवन गरिन्छ भने त्यो मोक्षको इच्छा राख्ने व्यक्तिले आफ्नो मन शूद्धवुद्धिलाई भगवान् वासुदेवमा लगाउछ ।।१३।।
अहं पुरा भरतो नाम राजा
विमुक्तदृष्टश्रुतसङ्गबन्धः ।
आराधनं भगवत ईहमानो
मृगोऽभवं मृगसङ्गाद्धतार्थः ॥ १४ ॥
पूर्वजन्ममा म भरत नमको राजा थिएं । लौकिक र परलौकिक दुवै प्रकारको विषयबाट विरक्त भएर भगवान्को आराधनामा लागेको थिएं तापनि एक मृगको आशक्तिले परमार्थ बाट भ्रष्ट भएर अगिल्लो जन्ममा मृग जन्म लिनुपर्यो ।।१४।।
सा मां स्मृतिर्मृगदेहेऽपि वीर
कृष्णार्चनप्रभवानोजहाति ।
अथो अहं जनसङ्गादसङ्गो
विशङ्कमानोऽविवृतश्चरामि ॥ १५ ॥
तर भगवान् श्रीकृष्ण्को आराधनाको प्रभावले त्यो मृगयोनिमा पनि मेरो पूर्वजन्मको संझना हराएन त्यसैले अव म मानिसको सम्पर्कले आफ्नो आफ्नो उद्देश्यमा बाधा पुग्ने डरले सधैं असंगभावले, गुप्तरुपले नै डुल्ने गर्दछु ।।१५।।
तस्मान्नरोऽसङ्गसुसङ्गजात
ज्ञानासिनेहैव विवृक्णमोहः ।
हरिं तदीहाकथनश्रुतिभ्यां
लब्धस्मृतिर्यात्यतिपारमध्वनः ॥ १६ ॥
सारांस यो हो कि विरक्त महापुरषको सत्सङ्गले प्राप्त ज्ञानरूप खड्गद्वारा मानिसले यस लोकमा नै आफ्नो मोहबन्धनलाई काट्नु पर्दछ । फेरी श्रीहरिको लीलाहरूको कथन र श्रवणले भगवान्को स्मरण भैरहने हुनोले सजिलैसंग संसारमार्गबाट पार गरेर भगवान पाउँन सक्तछ ।।१६।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
पञ्चमस्कन्धे ब्राह्मणरहूगणसंवादे द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
