श्रीमद्भागवत महापुराण
पञ्चमः स्कन्धः – दशमोऽध्यायः
श्रीशुक उवाच –
(भृंगनाद)
अथ सिन्धुसौवीरपते रहूगणस्य व्रजत इक्षुमत्यास्तटे तत्कुलपतिना शिबिकावाह पुरुषान्वेषणसमये दैवेनोपसादितः स द्विजवर उपलब्ध एष पीवा युवा संहननाङ्गो गोखरवद्धुरं वोडुमलमिति पूर्वविष्टिगृहीतैः सह गृहीतः प्रसभमतदर्ह उवाह शिबिकां स महानुभावः ॥ १ ॥
शुकदेवजी भन्नुहुन्छ–
राजन् ! एकसमय सिन्धुसौवीर देशका राजा रहूगण पालकीमा चढेर जाँदैथिए । उनी इक्षुमती नदिको किनारमा पुगे त्यहाँ पुग्दा पालकी बोक्ने कहारको जामादारलाई एकजना कहारको आवस्यकता पर्यो । भरियाको खोजि गर्दा संयोगले उनै ब्राम्हण देवतालाई भेटे । उनलाई देखेर उसले यस्तो विचार गर्यो कि यो मानिस हृष्टपुष्ट र जवान छ शरीर पनि कसिएको छ । यसैले यसले गधाले जस्तै राम्ररी भारी बोक्न सक्छ । यो सोचेर उसलाई पक्रेर अरु भरियाको साथ उसलाई बलजफति पक्रेर पालकी बोक्न लगायो । महात्मा भरत यस्तो कामका लागि योग्य थिएनन तापनि केहि नबोलि चुपचाप पालकी बोके ।।१।।
यदा हि द्विजवरस्येषुमात्रावलोकानुगतेर्न समाहिता पुरुषगतिस्तदा विषमगतां स्वशिबिकां रहूगण उपधार्य पुरुषानधिवहत आह हे वोढारः वै साध्वतिक्रमत किमिति विषममुह्यते यानमिति ॥ २ ॥
ती ब्राम्हण पैतालाले टेकिएर कुनै जीव मर्ने हुन कि भन्ने डरले पृथ्वीतिर हेरेर हिड्दथे । यसोगर्दा अरु भरियाहरूसंग उनको हिडाइको चाल मिलेन त्यसैले पालकी बाङ्गो टिङ्गो भएर हल्लिन लाग्यो । यसरी पालकी हल्लिएकोले राजाले ती भरीयाहरूलाई भने । ए भरिया हो ! राम्ररी हिड यसरी पालकी तल माथि गरेर किन हल्लाउछौ ।।२।।
अथ त ईश्वरवचः सोपालम्भमुपाकर्ण्योपायतुरीयाच्छङ्कितमनसस्तं विज्ञापयाम्बभूबुः ॥ ३ ॥
यसरी आफ्ना मालिकको यस्तो आक्षेपपूण वोली सुनेर भरियाहरू डराउदै विचार गरे कि कतै उनीहरूलाई दण्ड दिने त होइनन । यसैले उनीहरूले राजलाई यसप्रकार भन्नलागे ।।३।।
न वयं नरदेव प्रमत्ता भवन्नियमानुपथाः साध्वेव वहामः अयमधुनैव नियुक्तोऽपि न द्रुतं व्रजति नानेन सह वोढुमु ह वयं पारयाम इति ॥ ४ ॥
महाराज ! यो हाम्रो कमजोरी होइन हामी हजुरको मर्यादा अनुसार ठिक तरिकाले पालकी बोकेका छौं तर यो नया भरियालाई भरखरै पालकी बोक्न लगाइएको छ उ छिटो छिटा हिड्दैन । हामीहरू यसको साथ पालकी लिएर हिड्न सक्तैनौं ।।४।।
सांसर्गिको दोष एव नूनमेकस्यापि सर्वेषां सांसर्गिकाणां भवितुमर्हतीति निश्चित्य निशम्य कृपणवचोराजा रहूगणउपासितवृद्धोऽपि निसर्गेण बलात्कृत ईषदुत्थितमन्युरविस्पष्टब्रह्मतेजसं जातवेदसमिव रजसाऽऽवृतमतिराह ॥ ५ ॥
भरियाहरूको यस्तो दयनीय वचन सुनेर राजा रहूगणले विचार गरे कि संसर्गबाट उत्पन्न हुने दोष एउटा ब्यक्तिमा हँदा पनि उसम सम्बन्ध राख्ने सबैमा आउँन सकछ त्यसैले यदि यस्को प्रतिकार गरेन भने सबै भरियाले आफ्नो गतिको चाल विगार्दछन । यस्तो सोचेर राजा रहूगण केहि रिस उठ्यो । उनले महापुरुषको सेवन गरेका थिए, तापनि क्षत्रिय स्वभाववश बलजफत उनको बुध्दि रजोगुणले ब्याप्त भयो र उनले ती ब्राम्हण, जसको ब्रम्हतेज खरानीले ढाकिएको आगो झै देखिएको थिएन उनलाई यस प्रकार ब्यंग गर्दै भन्न लागे ।।५।।
अहो कष्टं भातर्व्यक्तमुरुपरिश्रान्तो दीर्घमध्वानमेक एव ऊहिवान् सुचिरं नातिपीवा न सहननाङ्गो जरसा चोपद्रुतोभवान् सखे नो एवापर एते सङ्घट्टिन इति बहुविप्रलब्धोऽप्यविद्यया रचितद्रव्यगुणकर्माशयस्वचरमकलेवरेऽवस्तुनि संस्थानविशेषेऽहं ममेत्यनध्यारोपितमिथ्याप्रत्ययो ब्रह्मभूतस्तूष्णीं शिबिकां पूर्ववदुवाह ॥ ६ ॥
ए भाई ! बडो दुःखको कुरा छ । निश्चय पनि तिमी धेरै थाकेको हुनुपर्छ । थाहा पायौ होला नि तिम्रो यी साथीहरूले अलिकति तिमीलाई सहार दिएनन । तिमी धेरै वेर देखि पालकी बोकिराखेका छौ । तिम्रो शरीर मनि मोटो घाटो छैन । फेरी बढ्याईले पनि सताई रहेको जस्तो छ । यसरी राजाले ब्यंग गर्दा पनि उनी पहिले जस्तै चुपचाप भएर पालकी बोकी रहे । उनले यस कुरालाई नराम्रो मानेनन । किनकि उनको दृष्टिमा पञ्चभूत इन्द्रिय र अन्तःकरणको संघात यो आफ्नो अन्तिम शरीर अविद्याको कार्य विभिन्न अंगले युक्त भएको देखिए पनि बास्तवमा केहि पनि थिएन । उनी ब्रम्हरूप भएका थिए यसैले उनीमा म र मेरोपनको मिथ्या ज्ञान सर्वथा निवृत्त भएको थियो । ।।६।।
अथ पुनः स्वशिबिकायां विषमगतायां प्रकुपितउवाचरहूगणः किमिदमरे त्वं जीवन्मृतो मां कदर्थीकृत्य भर्तृशासनमतिचरसि प्रमत्तस्य च ते करोमि चिकित्सां दण्डपाणिरिव जनताया यथा प्रकृतिं स्वां भजिष्यस इति ॥ ७ ॥
तर पालकी अझै पनि सिधा गतिले चलेको थिएन हल्लिएकै थियो । यो देखेर राजा रहूगण रिसले आगो भएर भन्न लागे, अरे ! यो के हो ? तँ ज्युदै छस कि मरेको छस् ? किन तँ मलाई अनादर गरेर मेरो आज्ञालाई उलंघन गरिरहेछस तँ ता पागल होस भन्ने लागिरहेको छ । जसरी दण्डपाणी यमराजले प्रजालाई उसको अपराधको दण्ड दिन्छन त्यसै गरि म पनि अब तेरो औषधि गर्दछु अनि मात्र तेरो होस ठेगानामा आउनेछ ।।७।।
एवं बह्वबद्धमपि भाषमाणं नरदेवाभिमानं रजसा तमसानुविद्धेन मदेन तिरस्कृताशेषभगवत्प्रियनिकेतं पण्डितमानिनं स भगवान् ब्राह्मणो ब्रह्मभूतः सर्वभूतसुहृदात्मा योगेश्वरचर्यायां नातिव्युत्पन्नमतिं स्मयमान इव विगतस्मय इदमाह ॥ ८ ॥
रहूगणलाई राजा भएकोमा घमण्ड थियो यसैले उनले यस प्रकार धेरै उल्टा सुल्टा कुरा गरे । उनी आफुलाई ठुलो बुद्धिमान सम्झन्थे, त्यसैले रज र तमगुणको अभिमानको वशीभूत भएर उनले भगवानका अनन्य प्यारा भक्तवर भरतजीलाई हेला गरे । योगेश्वरको विचित्र कृया प्रतिकृयाको बारेमाख त उनलाई कुनै पत्तै थिएन । उनको यस्तो अल्प बुद्धि देखेर ती सम्पूर्ण प्राणीका सुहृदआत्मा, एवं ब्रम्हस्वरूप ब्राम्हण भरत हाँसेर कुनै रिस नराखिकन भन्न लागे ।।८।।
ब्राह्मणउवाच
त्वयोदितं व्यक्तमविप्रलब्धं
भर्तुः स मे स्याद्यदि वीर भारः ।
गन्तुर्यदि स्यादधिगम्यमध्वा
पीवेति राशौ न विदां प्रवादः ॥ ९ ॥
जडभरतले भने–
राजन् ! तपाईले जे कुरा भन्नभयो त्यो यथार्थ नै हो । त्यसमा कुनै छेडछाड छैन । यदि भारी नामको कुनै वस्तु छ भने त्यो त्यो बोक्नका लागि नै हो । यदि कुनै बाटो छ भने त्यो हिड्नका लागि नै हो । मोटोपने शरीरका लागि हो आत्माको लागि होइन । ज्ञानीहरू यस्तो कुरा गर्दैनन ।।९।।
स्थौल्यंकार्श्यं व्याधय आधयश्च
क्षुतृड्भयं कलिरिच्छा जरा च ।
निद्रा रतिर्मन्युरहंमदः शुचो
देहेन जातस्य हि मे न सन्ति ॥ १० ॥
मोटो, दुब्लो, आधि, ब्याधि, भोक, प्यास, भय, कलह, इच्छा, बुढोपन, निद्रा, प्रेम, व्रmोध, अभिमान र शोक यी सबै धर्म, देहाभिमानका भएका जीवमा हुनेहुन ममा त यसको लेस पनि छैन ।।१०।।
जीवन्मृतत्वं नियमेन राजन्
आद्यन्तवद्यद्विकृतस्य दृष्टम् ।
स्वस्वाम्यभावो ध्रुव ईड्य यत्र
तर्ह्युच्यतेऽसौविधिकृत्ययोगः ॥ ११ ॥
राजन् ! तपाईले जुुन मर्ने वाच्ने कुरा गर्नुभयो त्यो त म मात्र होइन जति पनि विकारी जीवहरू छन ती सबैमा नियमितरुपमा यी दुवै देखा पर्दछन किनकि ति सबैमा आदि अन्त हुन्छ । यशस्वी राजन् ! जहाँ स्वामी सेवकभाव स्थिर हुन्छ त्यहिं आज्ञापालन नियम आदि पनि लागु हुन्छ ।।११।।
विशेषबुद्धेर्विवरं मनाक् च
पश्याम यन्न व्यवहारतोऽन्यत् ।
क ईश्वरस्तत्र किमीशितव्यं
तथापि राजन् करवाम किं ते ॥ १२ ॥
तपाई राजा र म प्रजा हुँ यस प्रकारको विपरित बुध्दिकाका करण तपाई र ममा यो स्थीर छैन । परमार्थ दृष्टिले हेर्ने हो भने कसलाई स्वामी भन्ने र कसलाई सेवक भन्ने ? फेर पनि राजन ! तपाईमा यदि स्वामित्वको अभिमान छ भने भन्नुहोस म के सेवा गरु ।।१२।।
उन्मत्तमत्तजडवक्त्यसंस्था
गतस्य मे वीर चिकित्सितेन ।
अर्थः कियान् भवता शिक्षितेन
स्तब्धप्रभत्तस्यचपिष्टपेषः ॥ १३ ॥
हे वीर ! म त मत्त, उन्मत्त र जडको समान आफ्नै स्थितिमा रहेको । मलाई औषधि गरेर तपाईलाई के हाता लाग्दछ ? यदि म जड प्रमादि नै हुँ भने पनि मलाई शिक्षा दिनु त पिन्ही सकेको लाई फेरि पिन्हु समान ब्यर्थ छ ।।१३।।
श्रीशुकउवाच
(भृंगनाद)
एतावदनुवादपरिभाषया प्रत्युदीर्य मुनिवर उपशमशील उपरतानात्म्यनिमित्त उपभोगेन कर्मारब्धं व्यपनयन् राजयानमपितथोवाह ॥ १४ ॥
शुकदेवजी भन्नुहुन्छ–
परीक्षित ! मुनिवर जडभरत–राजा रहुगणलाई यथार्थ तत्वको उपदेश दिने उद्देश्यले यति भनेर चुप लागे । देहात्मबुध्दिले प्राप्त भएका सबै अज्ञान निवृत्त मै सकेकाले उनी परम शान्त थिए । त्यसैले यति भनेर पूर्व सञ्चित प्रारब्धलाई भोगद्वारा क्षय गर्नाका लागि फेरि पालकी बोकेर हिड्न लागे ।।१४।।
स चापि पाण्डवेय सिन्धुसौवीरपतिस्तत्त्वजिज्ञासायां सम्यक् श्रद्धयाधिकृताधिकारस्तद् हृदयग्रन्थिमोचनं द्विजवच आश्रुत्य बहुयोगग्रन्थसम्मतं त्वरयावरुह्य शिरसा पादमूलमुपसृतः क्षमापयन् विगतनृपदेवस्मय उवाच ॥ १५ ॥
सिन्धुसौवीर देशका राजा रहूगण पनि आफ्नो उत्तम श्रध्दाका कारण तत्व जिज्ञाशाका पुरा अधिकारी थिए । जव उने ती द्विजश्रेष्ठले अनेक ग्रन्थले समर्थित भएका र हुदय ग्रन्थिको छेदन गराउने यस्तो वाक्य सुनेपछि उनी तत्काल पालकीबाट ओर्ले । उनीमा राजा भन्ने अभिमान हट्यो र उनले उनको चरणमा सिर राखेर आफ्नो अपराध क्षमा माग्दै यस प्रकार भन्न लागे ।।१५।।
कस्त्वं निगूढश्चरसि द्विजानां
बिभर्षि सूत्रं कतमोऽवधूतः ।
कस्यासि कुत्रत्य इहापि कस्मात्
क्षेमाय नश्चेदसि नोत शुक्लः ॥ १६ ॥
हे देव ! तपाईले ब्राम्हणको चिन्ह यज्ञोपवित धारण गर्नुभएको छ । बताउनु होस् यस स्वरुपलाई बदलेर डुल्नु हुने तपाई को हो ? तपाई दतात्रेय आदि अवधुतमा कोहि हुनुहुन्छ ? तपाई कास्का छोरा हुनुहुन्छ । तपाईको जन्म कहाँ भएको हो ? र यहाँ कुन कामले आउँनु भएको हो । तपाई कतै साक्षात सत्वमुर्ति भगवान् कपिलदेवजी त हुनुहुन्न ? ।।१६।।
नाहं विशङ्के सुरराजवज्रा
न्नत्र्यक्षशलान्न यमस्य दण्डात् ।
नाग्न्यर्कसोमानिलवित्तपास्त्रा
च्छङ्के भृशं ब्रह्मकुलावमानात् ॥ १७ ॥
मलाई इन्द्रको वज्रमाथि न कुनै डर छ न महादेवको त्रिशुल देखि डराउँदछु, न यमराजको दण्डले । मलाई अग्नि, सूर्य, चन्द्र वायु र कुवेरको अस्त्र शस्त्रको पनि कुनै डर छैन तर म ब्राम्हणकुलको आपमानले धेरै डराउदछु ।।१७।।
तद् ब्रूह्यसङ्गो जडवन्निगूढ(
विज्ञानवीर्यो विचरस्यपारः ।
वचांसि योगग्रथितानि साधो
नन क्षमन्तेमनसापि भेत्तुम् ॥ १८ ॥
त्यसैले मलाई बताउनुहोस कि यस प्रकार आफ्नो स्वरुप, शक्ति र प्रभावलाई लुकाएर मुर्खले झै डुल्नुहुने तपाई को हो ? विषयबाट तपाई सर्वथा अनाशक्त हुनुहुन्छ भन्ने बुझिन्छ । मैले तपाईको महिमाको बारेमा केहि थाहा पाउन सकिन । तपाईको योगयुक्त वाक्यको बुद्धिद्वारा आलोचना गर्नाले पनि मेरो सन्देह हटेन ।।१८।।
अहं च योगेश्वरमात्मतत्त्व(
विदां मुनीनां परमं गुरुं वै ।
प्रष्टुं प्रवृत्तः किमिहारणं तत्
साक्षाद्धरिंज्ञानकलावतीर्णम् ॥ १९ ॥
म आत्माज्ञानीका परम गुरु र साक्षात श्रीहरिका ज्ञानशक्तिका अवतार योगेश्वर भगवान् कपिलसंग यहि कुरा सोध्नका लागि जान लागेको हुँ कि यस संसारमा एकमात्र शरण लिन योग्य को हुन ?
स वै भवाँल्लोकनिरीक्षणार्थ
मव्यक्तलिङ्गो विचरत्यपिस्वित् ।
योगेश्वराणां गतिमन्धबुद्धिः
कथं विचक्षीत गृहानुबन्धः ॥ २० ॥
भला, घरमा आसक्त रहने भएका विवेकहीन पुरुष योगेश्वरको गति कसरी जान्न सक्छन र ?।।२०।।
दृष्टः श्रमः कर्मत आत्मनो वै
भर्तुर्गन्तुर्भवतश्चानुमन्ये ।
यथासतोदानयनाद्यभावात्
समूल इष्टो व्यवहारमार्गः ॥ २१ ॥
मैले युद्धादि कर्मबाट आफुलाई श्रम दिएको अनुभव गरेको छु यसैले बोझा भारी बोक्दा र हिंड्दा तपाईलाई पनि थकाई लागेको होला भन्ने मेरो बुझाई रहेको छ । श्रमले आफुलाई कुनै थकाई हुदैन भन्ने जुन कुरा तपाईले गर्नु भयो यस विषयलाई मैले राम्ररी बुझिन, जुन तिमी र ममा ब्यबहार बाहेक अरु कुनै मार्गमा नि स्वामी सेबक भावको महत्व देख्दिन भन्नु भयो, तर मलाई त व्यवहार मार्ग पनि सत्य नै जस्तो लाग्दछ किनकि घैटो मिथ्या भए त्यसमा पानी ल्याउने काम हुदैन ।।२१।।
स्थाल्यग्नितापात्पयसोऽभिताप
स्तत्तापतस्तण्डुलगर्भरन्धिः ।
देहेन्द्रियास्वाशयसन्निकर्षात्
तत्संसृतिः पुरुषस्यानुरोधात् ॥ २२ ॥
शरीर आदिले गरिएका धर्मको आत्मामा कुनै प्रभाव हुदैन, भन्ने कुरामा पनि संका नै लाग्यो । चुलोमा बालेको आगोको तापले भाँडो ताते पछि मात्र त्यहाँको पानी पनि उम्लिन लाग्दछ तबमात्र त्यो पानीले चामलको भित्रि भाग पनि पाकाउँदछ । त्यसै गरि आफ्नो उपाधि धर्मको अनुवर्तन गर्ने भएका कारण देह, इन्द्रिय, प्राण र मनको नजिकताले आत्मामा पनि त्यसको श्रमादिको अनुभव हुन्छ नै होला ।।२२।।
शास्ताभिगोप्ता नृपतिः प्रजानां
यः किङ्करो वै न पिनष्टि पिष्टम् ।
स्वधर्ममाराधनमच्युतस्य
यदीहमानो विजहात्यघौघम् ॥ २३ ॥
तपाईले जुन दण्ड दिनु व्यर्थ हो भनि बताउनु भयो, राजा त प्रजाको शासन र पालन गर्नका लागि नियुक्त गरिएका प्रजाका दाश नै हुन । त्यसैले राजाले उन्मत्तादि दण्ड दिनु, पिन्हेकोलाई फेरी पिन्हु समान ब्यर्थ हुदैन । किनकि आफ्नो धर्मको आचरण गर्नु भगवान्को सेवा नै हो । त्यो गर्ने व्यक्तिलाई सबै पापबाट नष्ट गरिदिनुहुन्छ ।।२३।।
तन्मे भवान्नरदेवाभिमान(
मदेन तुच्छीकृतसत्तमस्य ।
कृषीष्ट मैत्रीदृशमार्तबन्धो
यथा तरे सदवध्यानमंहः ॥ २४ ॥
दिनबन्धो ! राजत्वको अभिमानले उन्मत्त भएर मैले तपाई जस्तो परम साधुलाई अपमान गरें । अब तपाईले यस्तो कृपादृष्टि दिनुहोस, जसबाट साधुमा हुन गएको यस अवज्ञारूप अपराधबाट म मुक्त हुन सकुँ ।।२४।।
न विक्रिया विश्वसुहृत्सखस्य
साम्येन वीताभिमतेस्तवापि ।
महद्विमानात् स्वकृताद्धि मादृङ्
नङ्क्ष्यत्यदूरादपि शूलपाणिः ॥ २५ ॥
तपाई देहाभिमान सून्य र विश्वन्धु श्रीहरिका अनन्य भक्त हुनुहुन्छ । यसैले सबैमा समान दृष्टि हुनाले यस्तो मानापमानका कारण तपाईमा कुनै विकार हुन सक्तदैन तापनि एक महापुरुषको अपमान गरेको कारण म जस्तो मानिस साक्षात शुलपाणी शंकर समान प्रभावशाली भए पनि तपाईको अपराधबाट थोरै कालमै नष्ट हुनेछ ।।२५।।
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां
संहितायां पञ्चमस्कन्धे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥
